Παιδεία – Το κυριότερο στοιχείο του πολιτισμού μας

Με τον όρο παιδεία εννοούμε την ενασχόληση των ενηλίκων ανθρώπων με το παιδί.

Την ενέργεια που καταβάλλει η οικογένεια και η πολιτεία για την ανατροφή, τη μόρφωση και την αγωγή του παιδιού. Οι γνώσεις και οι δεξιότητες που παραδίδονται και καλλιεργούνται με τη διδασκαλία.
Η παράδοση (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης) με διάφορες εκπαιδευτικές μεθόδους του συνόλου των πολιτιστικών στοιχείων των προηγούμενων γενεών, ώστε να εξασφαλίζεται η συνέχεια και η διάρκεια. Η μύηση. Η χρησιμοποίηση όπλων και φίλτρων από το παιδί για να υπάρχει το νόημα της εξέλιξης και της αναζήτησης καινούργιων στοιχείων του πολιτισμού.

Ετυμολογία

Η λέξη “παιδεία” προέρχεται από το ρήμα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας “παιδεύω” που σημαίνει διδάσκω, εκπαιδεύω. Μέσα σ’ αυτήν τη λέξη κρύβεται και ο κόπος, η δυσκολία, το έργο, η άσκηση, η μύηση, η αναζήτηση και η έρευνα. Βεβαίως και σε πιο υψηλά στάδια εκπαίδευσης και η αποκαθήλωση “άχρηστων” υλικών και αξιών και η αναζήτηση προς αντικατάστασή τους με φρέσκα και χρησιμότερα.

Οι έννοιες αυτές αποδίδονται επίσης και με τον όρο “αγωγή” από το ρήμα “άγω” οδηγώ. Οδηγώ τον νεομυηθέντα νέο, δείχνοντάς του τον δρόμο, βοηθώντας τον να ξεπεράσει τα εμπόδια (όσο έχει κλειστά τα μάτια του), δίνοντάς του όπλα για να μπορέσει αργότερα (όταν θα ανοίξει τα μάτια του στο φως της τεράστιας γνώσης) να ανταπεξέλθει μοναχός του. Στην πραγματικότητα όλη αυτή η διαδικασία, είναι ένα αέναο παιχνίδι. “Παιδεία”.

Η αρχαία Ελλάδα υπήρξε ο μεγαλύτερος εκπαιδευτής του κόσμου. Τα διανοητικά, αισθητικά και πολιτικά επιτεύγματα της κλασικής Ελλάδας μαγεύουν και οδηγούν εδώ και αιώνες τους μελετητές του δυτικού πολιτισμού. Αδιαφιλονίκητα, είναι γνωστό πως η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη ενός δυναμικού πολιτιστικού συνεχούς, που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον, επεκτάθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τις κτήσεις της και είναι γνωστό σήμερα με το γενικό όρο “δυτικός πολιτισμός”.

Όλα αυτά τα προαναφερόμενα είναι γνωστά σε όλους μας και αποτελούν ένα απλό εφαλτήριο για να εκτεθούν από τον γράφοντα στη συνέχεια προσωπικές απόψεις και ερωτήματα που έχουν δημιουργηθεί μετά από την 35ετή ενασχόλησή του στους διαφόρους τομείς της εκπαίδευσης.

Ποιο είναι το τοπίο της παιδείας στη σημερινή εποχή μας, στη χώρα μας και σ’ όλο τον κόσμο;

Ο Δάσκαλος

Τον κύριο λόγο τον έχει ο δάσκαλος. Ο μέντορας, ο Πυγμαλίων, ο μάστορας. Αυτός που έχει χρέος να “πελεκά” την ασχημάτιστη εξορυγμένη πέτρα -τον μαθητή- για να του δώσει μια μορφή, ένα σχήμα. Να τον μορφώσει δηλαδή. Φυσικά σύμφωνα με τη δική του αντίληψη και αισθητική. Γι’ αυτό και η κοινωνία θα πρέπει να ανακτήσει την εμπιστοσύνη της σ’ αυτόν τον κοινωνικό λειτουργό. Να πάψει πια να θεωρείται ο γραφικός χαμηλόμισθος “δασκαλάκος”.
Θεωρώ ότι -στην εποχή μας- η σχέση μέντορα – μαθητή, έχει χάσει την δέουσα διάσταση. Τη σχέση που είχε δημιουργηθεί την εποχή της αναγέννησης, όπου ο νέος “μαθήτευε” στον μάστορα, τον γνώστη, για όσο καιρό χρειαζόταν για να σταθεί στα πόδια του και να δημιουργήσει ένα δικό του εργαστήρι ζωγραφικής, γλυπτικής, μουσικής ή άλλο, προσλαμβάνοντας με τη σειρά του δικούς του νέους μαθητές.

Ο μάστορας -διδάσκαλος- κοπιάζει και πρέπει να κοπιάζει με το βαρύ και συνειδητό του έργο. Επιβάλει στο μαθητή να κοπιάζει κι’ αυτός. Το παιχνίδι της μάθησης και των ασκήσεων, ίσως αποτελεί μια προπαρασκευαστική “εικονική πραγματικότητα” των αληθινών μελλοντικών μαχών της ζωής που θα δώσει ο νέος. Οι ασκήσεις -μάχες- της μαθητιώσας ζωής είναι σχετικά ακίνδυνες. Αντιθέτως οι μάχες στην ενήλικη περίοδο είναι πολλές φορές οδυνηρές. Για τον κόπο και προσπάθεια αυτού του εκπαιδευτικού παιχνιδιού θα αναφερθούμε παρακάτω.

Εντροπία – Κόπος – Παντοτινή νιότη

Η εντροπία είναι μια από τις σημαντικότερες έννοιες της φυσικής επιστήμης, λόγω της συσχετισμένης διατύπωσης του 2ου θερμοδυναμικού αξιώματος μ’ αυτήν. Αυτό το αξίωμα απαγορεύει την κατασκευή οποιουδήποτε είδους αεικινήτου, δηλαδή την παραγωγή ενέργειας εκ του μηδενός. Σε οποιαδήποτε διεργασία, ένα μέρος της διαθέσιμης ενέργειας μετατρέπεται σε θερμότητα (χαμηλότερη ποιότητα ενέργειας) ή χρησιμοποιείται για την εσωτερική αναδιάταξη χημικών ενώσεων ή για άλλες αλλαγές εντροπίας. Σε μια μεταβολή ενός απομονωμένου συστήματος η εντροπία αυξάνεται πάντοτε και η μεταβολή της ισούται με το μέτρο της θερμικής ενέργειας που δεν μπορεί πια να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή έργου. Ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος ισχύει για όλα τα είδη της εντροπίας, όχι μόνο της θερμοδυναμικής.

Πιο απλά. Η εντροπία είναι η αταξία. Χαμηλώνω το βαθμό της εντροπίας (με πολύ κόπο), έχω τάξη. Αφήνω τη ραθυμία να με κυριεύει, έχω αταξία και φθορά.

Ένα πολύ ενδιαφέρον πείραμα:
Αν σ’ ένα ποτήρι με νερό (υλικό υψηλής εντροπίας) ρίξω μια σταγόνα μελάνι και το ανακατέψω μ’ ένα αναδευτήρα, το νερό θα χρωματιστεί και δεν θα μπορέσω να ξαναγυρίσω πίσω στη σταγόνα.
Αν όμως αντικαταστήσω το νερό με ένα υγρό χαμηλής εντροπίας (π.χ. γλυκερίνη, βαζελίνη, μέλι) και αναδεύσω, η σταγόνα θα γίνει μια γραμμή και αν γυρίσω πίσω τον αναδευτήρα, θα ξαναγίνει σταγόνα.
Να πως μπορώ να νικήσω τη φθορά. Τα γηρατειά την αταξία και τη ραθυμία. Με έργο. Με κόπο. Με προσπάθεια. Με μόρφωση. Με καλλιέργεια. Με άσκηση. Με αφύπνιση νου και σώματος. Όρθιος και εν τάξει.

Ένα δεύτερο πολύ ενδιαφέρον πείραμα:
Αν ένα ποτήρι, το γεμίσω με χοντρά χαλίκια και θεωρήσω ότι αυτά τα πετραδάκια είναι οι γνώσεις που πρέπει να αποκτήσω. Λέω στον εαυτό μου και στους μαθητές μου: “Φτάνει! Αυτό ήταν. Πήραμε όσα μας χρειάζονται”. Ας πορευτούμε τώρα μ’ αυτές. Ένας φιλόσοφος διδάσκαλος όμως ερευνητής και ανήσυχος θα πει: Χωράει κι’ άλλο υλικό το ποτήρι πιο λεπτό. Συμπληρώνω με χοντρή άμμο. Και πιο λεπτή άμμο. Και πιο λεπτή. Στο τέλος με πούδρα, με σκόνη έως ότου να καλυφθούν όλα τα κενά.
Αλήθεια. Τίποτε χειρότερο από την ωφελιμιστική γνώση. Η κατάρα της εποχής μας. Η απόλυτη εξειδίκευση. Η απουσία ολιστικής γνώσης και αντίληψης. Η λήθη του Homo Universalis της αναγέννησης. Του ανθρώπου που συμπύκνωνε όλα τα ιδανικά της εποχής. Του ερευνητικού, ανήσυχου, κριτικού πνεύματος. Κατά κάποιο τρόπο του πανεπιστήμονα. Του πολυμήχανου και του πολύτροπου απόγονου του Οδυσσέα που ρισκάρισε ένα ναυάγιο για να καλύψει την περιέργεια και φιλομάθειά του. Για ν’ ακούσει το τραγούδι των σειρήνων.

Η χαμένη εφηβεία ενός νέου της εποχής μας. Από τη θητεία του στο γυμνάσιο κιόλας, αρχίζει τα φροντιστήρια με μοναδικό σκοπό την επιτυχία του στις πανελλαδικές εξετάσεις. Μαθαίνει και πολύ γρήγορα να αφήνει στο πλάι ό,τι “δεν χρειάζεται” από γνώσεις και ασχολείται μόνον με την ύλη των μαθημάτων που θα εξεταστεί. Δεν ασχολείται με το σκάκι, τη λογοτεχνία, τη μουσική, την ποίηση, τα εικαστικά και όλα αυτά που θα τον κάνουν να πλησιάσει τη γοητεία του Homo Universalis.
Η μοναδική ελπίδα για την ανθρωπότητα και το χρέος των διδασκάλων είναι να πείσουν τους μαθητές τους για την αέναη αναζήτηση του φωτός της αληθείας.

Ο ρόλος του καλλιτέχνη και του δημιουργού
Ο καλλιτέχνης κατά κάποιο τρόπο είναι και δάσκαλος.

Μέσα από ένα παράξενο και πολύπλευρο παιχνίδι που λέγεται τέχνη, αναπαράσταση, εικονογραφία, γλυπτική, άγει και μυεί τον άνθρωπο.

Στην τέχνη όλα είναι ψευδαίσθηση. Στην παράσταση όλα είναι αληθινά.

Δημιουργεί την ανάγκη και την αναζήτηση του σύγχρονου νου για το περιττό. Και το περιττό το κάνει αναγκαίο. Ωφέλιμο. Αλλά σε περιόδους μεγάλης κρίσης και πολέμων, οι άνθρωποι -είτε ξεχνούν την ανάγκη για την τέχνη- είτε δημιουργούν απλοϊκή και “στρατευμένη”.
Ο δημιουργός έχει στόχο να πάρει στοιχεία από τις ανεξάντλητες δεξαμενές της παράδοσης και με τρόπο λόγιο, φιλτραρισμένα απ’ τη δική του αίσθηση και αισθητική να τα παρουσιάσει, όχι με δημοσιογραφική διάθεση αλλά με παιχνίδι, με αναπαράσταση, με αλλαγή. Όχι με μουσειακή αντίληψη. Φυσικά εδώ κι αν χρειάζεται συνεχής και αναπτυσσόμενη μύηση. Το ίδιο έργο του J. S. Bach που το ακούει κανείς όσο μεγαλώνει, ανακαλύπτει άλλα κι άλλα επίπεδα και μυστικά.

Η αναστροφή

Μεγάλο χρέος του δάσκαλου, του μάστορα, του δημιουργού, είναι να σκύψει και στην παιδική -ας την πούμε- δημιουργία.
Ο Picasso έλεγε: “Όταν ήμουν μικρός ζωγράφιζα σαν τον Da Vinci. Χρειάστηκαν 70 χρόνια για να μάθω να ζωγραφίζω σαν παιδί”.
Τα παιδιά απαλλαγμένα από κακές αντιλήψεις -όσο είναι μικρά- δημιουργούν, άτεχνα και πρωτόλεια μεν, αληθινά δε δημιουργήματα άξια για έρευνα.

Μεγάλο χρέος της κοινωνίας είναι ν’ αφήσει τον δάσκαλο να διδάξει, να τον οπλίσει με νέες μεθόδους.
Για να δημιουργήσει νέους πολίτες. Μορφωμένους, καλλιεργημένους. Υποψιασμένους. Αυτοί οι πολίτες δεν θα γίνουν ποτέ υποχείρια τυράννων.

Το έργο του Τέκτονος

Ο Τέκτων φύσει λόγιος άνθρωπος, παιδί της αναγέννησης και του διαφωτισμού, μύστης των γνώσεων, οφείλει όχι μόνον να προστατεύει την αληθινή παιδεία αλλά, με το παράδειγμά του να διδάσκει. Να αυτομορφώνεται αλλά και να δέχεται διδασκαλία και απόψεις από τους άλλους. Άλλωστε η αλληλοδιδασκαλία είναι μια απ’ τις αρχές του.
Να προάγει την ολιστική αληθινή εγκυκλοπαιδική γνώση.
Να είναι πρόθυμος να εγκαταλείψει παλιές και ξεπερασμένες αλήθειες προς αναζήτηση νέων επιστημονικώς αποδεδειγμένων.
Άλλωστε τα επιστημονικά αξιώματα είναι σαν τον μυθικό φοίνικα. Τα νέα αναγεννώνται απ’ τη στάχτη των παλιών.
Να κρατά γενικώς το βαθμό εντροπίας του σε χαμηλό βαθμό. Με το έργο. Το προσωπικό του έργο. Να κινεί. Να κοπιάζει. Να έχει πάντα σηκωμένα τα μανίκια για εργασία. Το μοναδικό του όπλο είναι η γνώση.
Το κυριότερο! Να μην φοβηθεί ότι θα τον αποκαλέσουν “γραφικό” γιατί είναι διαφορετικός.

“Εκείνοι που είναι τόσο τρελοί ώστε να πιστεύουν ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο είναι εκείνοι που τον αλλάζουν”
Steve Jobs 1997

Εδώ ας σταματήσει η μονομερής καταγραφή και έκθεση. Ο διάλογος και η διαλεκτική, ίσως αποδοτικότερη.
Έτερον ουδέν.

Το βρήκατε ενδιαφέρον; Μοιραστείτε το...

Facebook
Twitter
LinkedIn
Pinterest
Email
Εκτύπωση

Αφήστε ένα Σχόλιο

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Scroll to Top