ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Έχοντας κατά νου την ρήση “Λαοί που ξεχνούν την Ιστορία τους, είναι καταδικασμένοι να την ξαναζήσουν”, η Μεγάλη Στοά μας ζήτησε από τους αδελφούς Διδασκάλους Γ. Χαραλαμπόπουλο και Κ. Γιαννάκη πόνημα “περί των αλώσεων 1204 και 1453 μ. Χ. της Κωνσταντινούπολης και τις συνέπειες τους για τον Δυτικό πολιτισμό κι επέκεινα” και οι αδελφοί μας προσέφεραν τα συνημμένα πονήματα, που δημοσιεύονται σήμερα, επέτειο της τελικής Άλωσης της Κωνσταντινούπολης (29 Μαϊου 1453),που οδήγησε στη φυγή λογίων κι επιστημόνων τόσον προς την χριστιανική Δύση, όσον και προς την Ανατολή, την Περσία, δια μέσου της οποίας η ελληνική σκέψη πέρασε στους κατακτητές της Άραβες, διά των οποίων τελικά ξαναήλθε στη Δύση (Ισπανία αρχικά), συμβάλλοντας καίρια στην Αναγέννηση και περαιτέρω στον Διαφωτισμό, που γέννησε τον (καθυστερημένο) ελληνικό Διαφωτισμό, πρωτεργάτη της ελληνικής Επανάστασης. Βέβαια, η Άλωση του 1453 πιστοποίησε και τον οριστικό χαρακτήρα της εγκατάστασης των Οθωμανών στην Μικρά Ασία και την ΝΑ Ευρώπη, όπερ οδήγησε στην γέννηση της Μεγάλης Ιδέας στους έλληνες πολιτικούς και κοινωνία, με συνέπεια την επέκταση του Ελληνικού Κράτους (των «πέντε θαλασσών»), αλλά και στην τραγωδία της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922, την εκατοστή επέτειο της οποίας μνημονεύουμε εδώ εφέτος, μαζί με την τελική «Άλωση της Πόλης». Αυτή η στρατιωτικοπολιτική ήττα και ο συνακόλουθος ξεριζωμός των Ελλήνων από την Μ. Ασία ήταν και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, κέντρου της ελληνικής πολιτικής του πρώτου αιώνα ζωής του Ελληνικού Κράτους, που όμως διά των προσφύγων έφερε στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής Πολιτείας και κοινωνίας, αλλά και ταυτόχρονα τα δεινά του ελληνικού Έθνους μέχρι και σήμερα, από την πάντα επιθετική και αναθεωρητική πολιτική της Τουρκίας!
Παναγιώτης Θαλάσσης
Μέγας Διδάσκαλος της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος του ΑΑΣΤ
Α΄ ΜΕΡΟΣ : ΟΙ ΑΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
1492. Είναι η χρονιά πού τρείς καραβέλες θα βρεθούν μπροστά σε μιά νέα ήπειρο. Είναι η εποχή πού καταρρέει το τελευταίο ισλαμικό βασίλειο στην Ισπανία. Στην κατά λάθος ανακαλυφθείσα Αμερική φτάνει ο τροχός,το άλογο και η ευλογιά. Αυτή με τη σειρά της ανταποδίδει στην Ευρώπη τους κόκκους κακάο, την πατάτα, τον καπνό και την σύφιλη. Αποτολμάται πρώτη φορά μετάγγιση αίματος, κατασκευάζεται το πρώτο ομοίωμα της Υδρογείου στη Νυρεμβέργη και κόβεται η πρώτη χρυσή λύρα στη Γένοβα. Η Ευρώπη,καθώς καταρρέει το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, σπρωγμένη από την ανάγκη, ξεχύνεται στην κατάκτηση τού κόσμου, σφάζοντας όσους λαούς δημιουργούν εμπόδια στο διάβα της, οικειοποιούμενη τα πλούτη τους, κλέβοντας τα ονόματα,το παρελθόν και την ιστορία τους. Παράλληλα όμως μορφοποιείται αυτό πού αργότερα θα ονομαστεί ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ. Η εμπιστοσύνη στη λογική ικανότητα τού ανθρώπου, η διεύρυνση των γνώσεων, η εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών αλλαγών, είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξουν τα πιστεύω των ανθρώπων του Μεσαίωνα και ο άνθρωπος να πάρει νέα θέση στον Κόσμο.
Αναγέννηση – Μποτιτσέλι «Η γέννηση της Αφροδίτης»
Είναι η Αναγέννηση. Το σύνθετο αυτό πολιτιστικό,ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, πού με λίκνο της την Φλωρεντία,γεννήθηκε κατά τον 15ο αιώνα και επεκτάθηκε σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Είναι η εποχή των μεγάλων αναζητήσεων και ανακαλύψεων,η εποχή πού οι σχέσεις των ανθρώπων με την Εκκλησία επανεξετάστηκαν, καθώς υποχωρούσε ο θρησκευτικός φανατισμός -από τα κύρια χαρακτηριστικά τού Μεσαίωνα. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος πιστεύει ότι μόνος του μπορεί να διαμορφώσει τις συνθήκες διαβίωσής του, καθώς η γνώση του εμπλουτίζεται με την συνεχή μελέτη της Φύσεως,την παρατήρηση και το πείραμα. Έτσι εμφανίστηκε και επικράτησε το ιδανικό του Homo Universalis του οικουμενικού ανθρώπου ο οποίος είναι ταυτόχρονα Λόγιος, Καλλιτέχνης και Επιστήμονας. Η εφεύρεση της τυπογραφίας συνέβαλε στην διακίνηση των ιδεών,η κατασκευή γυάλινων φακών και διόπτρων έδωσε την δυνατότητα να δουν οι άνθρωποι διαφορετικά τον κόσμο. Η καλλιτεχνική δημιουργία στράφηκε προς την έρευνα της ομορφιάς του κόσμου καυ η τέχνη σταδιακά άρχισε να αποδεσμεύεται από τον μεσαιωνικό δογματισμό. Η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική ανακηρύχθηκαν “Ελευθέριες Τέχνες” δραστηριότητες δηλαδή για “Ελεύθερα πνεύματα και ευγενείς ψυχές” όπως έγραφε ο Leon Batista Alberti.
Καθεδρικός Σαρτρ
Όλα αυτά σαν αποτέλεσμα μιας ζύμωσης πού ξεκίνησε στη διάρκεια τού ώριμου μεσαίωνα, οπότε περί το 1000 μχ ο πληθυσμός της Ευρώπης αυξήθηκε σημαντικά, άνθησε το εμπόριο, ο Σχολαστικισμός έφερε πρώτη φορά κοντά την πίστη με την λογική και ιδρύθηκαν τα πρώτα Πανεπιστημιακά ιδρύματα. Τα έργα του Τζιότο (1266-1324), η ποίηση τού Δάντη (1265-1321), τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο (1254-1324) και η ανέγερση Γοτθικών Καθεδρικών ναών όπως της Σάρτρ, είναι μερικά από τα επιφανέστερα επιτεύγματα της περιόδου, προάγγελοι αυτού πού ερχόταν.
Στην πνευματική αφύπνιση της Δύσης σημαντικά συνέβαλλαν και τα δρώμενα στο Βυζάντιο την εποχή του μεσαίωνα. Η Δύση έχει τις ρίζες της στον Οστρογότθο Θεοδώριχο, τον Χλωδοβίκο τον Φράγγο και τον Καρλομάγνο και στην άλλη πλευρά τού Ρήνου στον Οθωνα Α της Αγίας Ρωμαικής αυτοκρατορίας. Οι επιφανείς αυτοί μονάρχες είχαν το βλέμμα τους στραμμένο στην Ανατολή και παραδειγματίζονταν από την Βασιλεύουσα. Αυτοπροσδιορίζονταν ως μιμητές η μαθητές, που προσπαθούσαν να ξεπεράσουν τον δάσκαλο Το Βυζάντιο παρείχε σε αυτούς αξιόλογα πρότυπα στην πολιτική ιδεολογία, τους θεσμούς, την δημόσια διοίκηση, το φορολογικό σύστημα, την οικονομία, το δίκαιο (Ιουστινιάνειος Κώδικας) , την εκπαίδευση και την τέχνη.
Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Το Βυζάντιο ασκούσε επιρροή και παρείχε πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης και διαβίωσης στα πλήθη των πιστών που διερχόντουσαν από την Βυζαντινή επικράτεια, πορευόμενοι προς τους Αγίους Τόπους, για προσκύνημα. Η διεθνοποιημένη εκ φύσεως Βυζαντινή κοινωνία εντυπωσίαζε τους ταξιδευτές, τα εντυπωσιακά πλούτη και η Βυζαντινή χλιδή όμως ήταν αυτή, που τους μάγευε και ξυπνούσε μέσα τους τάσεις κατακτητικές, που όπως θα δούμε αργότερα, πραγματώθηκαν. Ήδη όμως είχαν ξεκινήσει και οι διεργασίες που τελικά οδήγησαν στην παρακμή και τελικά στην οριστική κατάκτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τούς Οθωμανούς το 1453.
Οι εξεγέρσεις των φεουδαρχών έναντι της κεντρικής διοίκησης και η θρησκευτική αριστοκρατία, στέρησαν σημαντικούς πόρους από το κράτος. Αυτοκράτορες αναλώνονταν σε πολυδάπανους πολέμους έναντι των φεουδαρχών και ο Νικηφόρος Φωκάς έφτασε στο σημείο να απαγορεύσει την ίδρυση νέων μονών, ή τις δωρεές στις ήδη υπάρχουσες. Το σχίσμα μεταξύ των εκκλησιών Δύσεως και Ανατολής, πέρα από τον διχασμό των Βυζαντινών σε ενωτικούς και ανθενωτικούς, αποξένωσε συναισθηματικά το Βυζάντιο απ τη Δύση και η σχέση τους έκτοτε κυμαινόταν μεταξύ απαθείας και εχθρότητας.
Άλωση του 1204
Μετά τον θάνατο τού Βασιλείου Β’, το Βυζάντιο υποχωρεί παντού. Στον Δούναβη οι Πετσενέγκοι αποικίζουν την περιοχή. Βούλγαροι και Σέρβοι διεκδικούν την ανεξαρτησία τους και το κυριότερο εμφανίζονται δύο νέοι ισχυροί αντίπαλοι, οι Νορμανδοί στην Ευρώπη και οι Σελτζούκοι στην Ανατολή. Οι Νορμανδοί εγκαθίστανται στην Ιταλία προς τα μέσα του 11ου αιώνα. Με την υποστήριξη των Παπών αποσπούν σταδιακά τις κτήσεις της Αυτοκρατορίας στην Ιταλία και το 1084 καταφέρνουν να φτάσουν στην Πόλη. Στην Ασία η κατάσταση ήταν παρόμοια. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι, οδηγούμενοι από άξιους αρχηγούς καταφέρνουν να νικήσουν το 1071 τον Ρωμανό τον Διογένη στο Ματζικέρτ. Ποτέ το Βυζάντιο δεν θα συνερχόταν από αυτή την ήττα. Η ρήξη με την παποσύνη επιτάχυνε την κατάπτωση της Αυτοκρατορίας με αποκορύφωμα την άλωση της Πόλης το 1204 από τους Λατίνους και την εγκατάσταση του Βαλδουίνου της Φλάνδρας στον θρόνο των Κομνηνών. Το 1261 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει την Πόλη, τα όρια της Αυτοκρατορίας όμως έχουν συρρικνωθεί δραματικά. Αυτό είχε όμως σαν επακόλουθο να συνειδητοποιήσουν οι υπήκοοι της ακρωτηριασμένης Αυτοκρατορίας τους προνομιακούς δεσμούς τους με την Ελληνική αρχαιότητα εξ αιτίας της ελληνοφωνίας τους. Πολλαπλασιάζονται οι αναφορές στον κλασικό κόσμο, ενώ η μελέτη της κλασικής γραμματείας κατακτά το ενημερωμένο κοινό. Το δε όνομα Έλλην αρχίζει να αποκτά διπλό πολιτισμικό και εθνολογικό περιεχόμενο.
Ενώ την ακμή του Βυζαντίου χαρακτηρίζει κινητικότητα των πληθυσμών από την Δύση στην Ανατολή, η παρακμή του χαρακτηρίζεται από το αντίθετο. Ιδίως μετά το 1204 η πολιτική και στρατιωτική ανωτερότητα της Δύσης, συνοδευόμενη από ανάλογη ανάπτυξη κυρίως στους τεχνικούς κλάδους, τον στρατιωτικό εξοπλισμό και τα νέα οικονομικά σχήματα (εταιρείες-τράπεζες) συνετέλεσε στην αύξηση της κινητικότητας των Βυζαντινών προς δυσμάς. Ιδίως μετά το 1453 και την κατάκτηση της Βασιλεύουσας από τους Τούρκους, πολυάριθμοι Βυζαντινοί κατέφυγαν στις Βενετοφραγκικές κτήσεις. Βυζαντινοί λόγιοι ζωντανοί φορείς της Ελληνικής γλώσσας και γραμματείας, λειτούργησαν σαν γέφυρες πολιτισμού πού μετακένωσαν τον Βυζαντινό ανθρωπισμό στην Δύση και την βοηθούν να ανακαλύψει τις κλασικές πολιτισμικές καταβολές. Έγιναν έτσι αν όχι εμπνευστές, τουλάχιστον άξιοι συν-εργάτες του θαύματος της Αναγέννησης.
Ένας από τους πρώτους και σημαντικότερους όλων ήταν ο Μανουήλ Χρυσολωράς που δίδαξε την αρχαία ελληνική γραμματεία στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας από το1396 ως το 1399. Η εκεί παρουσία του συνετέλεσε στην διάδοση και εδραίωση των Ελληνικών σπουδών στον δυτικό κόσμο. Ο Χρυσολωράς υπήρξε αυτός πού άνοιξε πρώτος τον δρόμο της Ιταλίας τον οποίο ακολούθησαν πλήθος λογίων.
Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός
Μετά την σύνοδο της Φερράρας το 1439 στην μαζική φυγή των Ελλήνων λογίων συμμετέχει και ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός. Αν και έμεινε μικρό διάστημα στην
Φλωρεντία, ήταν ένας από τούς Βυζαντινούς λογίους πού αγαπήθηκε περισσότερο στη Δύση. Αυτό συνέβη το1437-1439 όταν συνόδευσε τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ στη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας. Στη διάρκεια της παραμονής του εκεί, η μόρφωση,η ευγλωττία και η προσωπικότητα του Πλήθωνα εντυπωσίασε τούς Ιταλούς ουμανιστές, μεταξύ των οποίων και τον Κοσμά των Μεδίκων. Υπήρξε από τους πρώτους ένθερμους υποστηρικτές -υπερασπιστές της φυσικής και πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού (“εσμέν Ελληνες το γένος ως η τε φωνή καί η πάτριος παιδεία μαρτυρεί”).
Βησσαρίων
Μέλος της ίδιας αποστολής ήταν και ο μαθητής του Πλήθωνα, ο ουμανιστής λόγιος και κατοπινός καρδινάλιος Βησσαρίων, μία από τις σημαντικότερες μορφές του Βυζαντινού και Ιταλικού ουμανισμού. Υπήρξε ένθερμος υποστηριχτής της ένωσης των εκκλησιών και γι’ αυτό δέχτηκε τον τίτλο του καρδιναλίου και εγκαταστάθηκε στην Ρώμη. Υποστήριζε την άποψη ότι ο τουρκικός ζυγός απειλούσε την εθνική ταυτότητα των Ελλήνων, επειδή τους στερούσε, μαζί με την πολιτική ανεξαρτησία, την δυνατότητα της Ελληνικής παιδείας. Γιά τον λόγο αυτό υποστήριζε ότι μονόδρομος για την σωτηρία του Βυζαντινού Ελληνισμού ήταν η προσέγγιση και συμμαχία με την Δύση, έστω και με θυσία του θρησκευτικού σκέλους της ταυτότητάς του. Ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά του εγχειρήματα ήταν να εντάξει κατά τα πρότυπα του Θωμά Ακινάτη την Πλατωνική φιλοσοφία στην χριστιανική σκέψη.
Ιωάννης Αργυρόπουλος
Με την ένθερμη υποστήριξη μεγάλης ομάδας φλωρεντιανών λογίων ο Ιωάννης Αργυρόπουλος το 1456 διορίστηκε καθηγητής της αρχαίας Ελληνικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο της πόλης διδάσκοντας εκεί για δεκατέσσερα χρόνια την Ελληνική γλώσσα στους μαθητές του. Αν και ο ίδιος ήταν Αριστοτελικός, έκτιμόύσε και θαύμαζε την Πλατωνική φιλοσοφία. Σε αντίθεση με τον Χρυσολωρά ο οποίος δίδασκε φροντιστηριακά, τα μαθήματα του Αργυρόπουλου ήταν ακαδημαϊκά, πράγμα που σημαίνει ότι οι μαθητές του παρακολουθούσαν την διδασκαλία του, κρατούσαν σημειώσεις και στο τέλος του μαθήματος συζητούσαν τις απορίες τους.
Δημήτριος Χαλκοκονδύλης
Στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας δίδαξε και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ένας από τούς διαπρεπέστερους Έλληνες λογίους που συνέβαλλε με το έργο καί τη δράση του στην αναβίωση των ελληνικών γραμμάτων στη Δυτική Ευρώπη. Η δράση του ξεκινά λίγο μετά την άλωση το 1453, αν και ο ίδιος βρέθηκε στη Ρώμη ήδη από το 1449 προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην φιλοσοφία δίπλα στον Θεόδωρο Γαζή, από τον οποίο διδάχτηκε και τα Λατινικά. Ως δάσκαλος δίδαξε πολλές δεκαετίες σε πολλές πόλεις της Ιταλίας την ελληνική γραμματεία, ασχολήθηκε με τα Ομηρικά έπη τα οποία και εξέδωσε το 1488. Στο εκδοτικό του έργο περιλαμβάνεται και το περίφημο λεξικό του Σουϊδα.
Κωνσταντίνος Λάσκαρης
Ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης κινούμενος μεταξύ Ρώμης, Νάπολης και Μεσσήνης, διδάσκει ελληνικά και συνεργάζεται με τον Βησσαρίωνα για την πνευματική καλλιέργεια των μοναχών των Ελληνόρρυθμων μονών της Κάτω Ιταλίας, διαπιστώνοντας σ’ αυτούς έλλειμμα φιλοσοφικής και φιλολογικής παιδείας.
Στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας είχε σχηματιστεί μεγάλη Ελληνική παροικία που αριθμούσε περί τους 5000 Ελληνες εμπόρους, στρατιωτικούς, καλλιτέχνες και λογίους με έντονη παρουσία στη ζωή της πόλης. Μεταξύ των λογίων φυγάδων μετά την άλωση που έζησαν στην Βενετία, είναι οι Μιχαήλ και Αρσένιος Αποστόλης, Δημήτριος Δούκας και Μάρκος Μουσούρος, οι οποίοι την τελευταία δεκαετία του14ου και την πρώτη του 15ου αιώνα σχημάτισαν γύρω από τον Βενετό εκδότη και τυπογράφο Αλδο Μανούτιο ένα κύκλο συνεργατών που ασχολήθηκε με την συλλογή αρχαίων χειρογράφων, την διόρθωση και την κυκλοφορία υπό μορφή τυπωμένων βιβλίων πολλών έργων της κλασσικής γραμματείας. Ησίοδος, Πλάτων, Πλούταρχος, τραγικοί ποιητές και ρήτορες της αρχαιότητας. Ομιλούμε φυσικά για τις περίφημες εκδόσεις τις γνωστές ως “Αλδίναι” στην ιστορία του τυπωμένου βιβλίου. Από τον κύκλο των συνεργατών του Μανούτιου ξεχωρίζει ο Μάρκος Μουσούρος (1470-1517) από την Κρήτη, ο οποίος εκτός από άριστος φιλόλογος ελληνιστής, υπήρξε εκδότης-διορθωτής κειμένων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων καί οργανωτής της Μαρκιανής βιβλιοθήκης. Δίδαξε στα πανεπιστήμια Πάδοβας και Βενετίας (1512) έχοντας μεταξύ των μαθητών του και τον Βοκάκιο.
Βαρλαάμ Καλαβρός
Με καταγωγή από την Καλαβρία ο Έλληνας θεολόγος, φιλόσοφος και μαθηματικός Βαρλαάμ Καλαβρός θήτευσε σαν καθηγητής ανωτάτης εκπαίδευσης στην Κωνσταντινούπολη και την Θεσσαλονίκη. Κατέφυγε τελικά στην Δύση προκειμένου να διδάξει ελληνικά στην Αβινιόν. Εκεί γνωρίστηκε με τον Πετράρχη ο οποίος τον βοήθησε να καταλάβει την θέση του επισκόπου Ιέρακος το1342. Από την θέση αυτή συνέβαλλε στην εκκολαπτόμενη τότε αναγέννηση των ελληνικών σπουδών, με τον ορθολογισμό και την πλούσια ελληνική παιδεία του.
Μαθητής του ο Λεόντιος Πιλάτος, Θεσσαλός στην καταγωγή, δίδαξε ελληνικά γράμματα στη νεοσύστατη Ακαδημία της Φλωρεντίας. Δίδαξε στον Βοκάκιο Ιλιάδα και Οδύσσεια και με βάση αυτήν την διδασκαλία ο τελευταίος συνέγραψε την ” Γενεαλογία των θεών. ”
Ιανός Λάσκαρης
Μεγάλη μορφή Έλληνος λογίου με πανευρωπαϊκή εμβέλεια και δράση είναι ο Ιανός Λάσκαρης (1445-1535). Υπήρξε μαθητής του Δημητρίου Χαλκοκονδύλη στο πανεπιστήμιο της Πάδοβα και κατόπιν στην Φλωρεντία, όπου διορίστηκε βιβλιοθηκάριος του Λαυρεντίου των Μεδίκων. Με εντολή του τελευταίου ταξίδευσε στον ελλαδικό χώρο, την Μακεδονία, το Αγιο όρος, την Κωνσταντινούπολη και την Κρήτη για να συλλέξει πολύτιμα χειρόγραφα με σκοπό να τα διασώσει και να τα μεταφέρει στην Φλωρεντία. Ο Λάσκαρης διαδέχτηκε τον δάσκαλο Δημήτριο Χαλκοκονδύλη στην έδρα ελληνικών σπουδών του πανεπιστημίου της Φλωρεντίας. Το 1494 γνωρίστηκε με τον Γάλλο βασιλέα Κάρολο Η’ όταν ο τελευταίος είχε εισβάλλει στην Ιταλία και τον ακολούθησε κατά την αποχώρησή του στην Γαλλία. Εκτοτε συνδέθηκε στενά με την γαλλική βασιλική αυλή, έλαβε υψηλές θέσεις και ανέλαβε διπλωματικές αποστολές εξυπηρετώντας τα γαλλικά συμφέροντα. Τοποθετήθηκε ως πρεσβευτής της Γαλλίας στην Βενετία και κατόπιν στην Ρώμη, όπου με το κύρος που τού παρείχε η διπλωματική του ιδιότητα ανέλαβε πρωτοβουλίες για την διάδοση των ελληνικών γραμμάτων και για την υποστήριξη οικονομική και πνευματική των Ελλήνων που βρίσκονταν στην Ρώμη. Μάλιστα με δική του πρόταση προς τον Πάπα Λέοντα Ι’ ένθερμο ελληνιστή, κατέστη δυνατή η ίδρυση του Ελληνικού Γυμνασίου στην Ρώμη (1514-1521) στο οποίο σπούδαζαν νέοι από διάφορα μέρη τού βενετοκρατούμενου καί οθωμανοκρατούμενου Ελληνισμού.
Πάπας Λέων Ι’
Θα περιοριστούμε στην αναφορά των παραπάνω λογίων πού μετανάστευσαν στην Δύση,χωρίς να παραβλέπουμε την προσφορά εκατοντάδων άλλων αξιόλογων ανθρώπων του πνεύματος που για οικονομία τού χρόνου δεν αναφέρουμε και οι οποίοι με την παρουσία τους στην Δύση μετέφεραν πολιτιστικά στοιχεία της Ανατολής.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθούμε και στην διχογνωμία γύρω από το αν οι Βυζαντινοί πνευματικοί μετανάστες επηρέασαν την πνευματική αφύπνιση της Δύσης. Η προσπάθεια ερμηνείας της Αναγέννησης με βάση την αναβίωση της μελέτης τού αρχαίου κόσμου αμφισβητήθηκε.
Ο Burckhart το 1860, διατυπώνει την άποψη ότι η Ιταλική Αναγέννηση αποτελεί συνέπεια της πολιτικής διάρθρωσης της χώρας, καθώς είχαν επικρατήσει οι πόλεις-κράτη μέσα στις οποίες αναδεικνύοταν η ιδέα, η σημασία και ο ρόλος του ατόμου, με αλλαγή των προτύπων της ανθρώπινης ζωής. Υπάρχει όμως και η ιστορική πραγματικότητα. Βυζαντινοί λόγιοι συνέλεξαν, αντέγραψαν, και εξέδωσαν την Ελληνική γραμματεία. Ιδρυσαν σχολεία, δίδαξαν φιλολογία και φιλοσοφία, υπήρξαν συνεχιστές της παράδοσης της Ανατολής στην Δύση. Την εποχή που το ουμανιστικό πρότυπο τού καλλιεργημένου ανθρώπου της Αναγέννησης απαιτούσε παιδεία της κλασσικής αρχαιότητας, οι Βυζαντινοί ήσαν αυτοί που μεταφέροντας την φιλοσοφική παράδοση την στηριγμένη στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, προσέδωσαν φιλοσοφικές διαστάσεις στις ασαφείς ροπές της Ιταλικής Αναγέννησης και βοήθησαν στην δόμηση των κυριότερων στοιχείων του Αναγεννησιακού ουμανισμού. Με κόστος βαρύ για το υπόδουλο Γένος το οποίο μένοντας πνευματικά ακέφαλο καθοδηγήθηκε πνευματικά από την Ορθόδοξη εκκλησία, με τα όποια επακόλουθα. Χωρίς καμμία προσπάθεια ποσόστωσης της επίδρασης των Ελλήνων λογίων στις πολιτιστικές εξελίξεις της Δύσεως να θυμηθούμε τον Οράτιο που πριν αρκετούς αιώνες είχε πεί : ”Graecia capta ferum victorem et artes intulit agresti Latio” η σκλαβωμένη Ελλάδα υπέταξε τους κατακτητές της εισάγοντας τον πολιτισμό της στο αγροίκο Λάτιο.
Κωνσταντίνος Γιαννάκης, Β΄ Επόπτης της Σεπτής Στοάς Ήλιος της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος του ΑΑΣΤ
Β΄ ΜΕΡΟΣ : Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
Οι τέχνες και τα γράμματα αναπτύσσονται σε τόπους όπου οι άνθρωποι ευημερούν και η ενασχόλησή τους με την φιλοσοφία και τις τέχνες είναι μία πατροπαράδοτη συνήθεια ή επηρεάζονται προς τούτο μετά από επαφή με άλλους ιδιαίτερα ανεπτυγμένους πολιτιστικά λαούς,
Φλωρεντία την εποχή της Αναγέννησης
Αναγέννηση είναι το πολιτιστικό κίνημα που επέφερε την άνθηση της λογοτεχνίας, της επιστήμης, της τέχνης, της θρησκείας, καθώς και την αναβίωση της μελέτης των κλασσικών συγγραφέων. Είναι επίσης η γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα και της σύγχρονης εποχής. Ξεκινά από τον 15ο αιώνα κυρίως από την Φλωρεντία.
Στις αρχές του 7ου αιώνα, στην αραβική χερσόνησο εμφανίζεται μία νέα θρησκεία, το Ισλάμ, το οποίο θα συντελέσει στην ταχύτερη κατάρρευση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η θρησκεία αυτή θα τονώσει ηθικά τους Οθωμανούς και θα τους οδηγήσει σε νικηφόρους πολέμους εναντίον των Βυζαντινών. Σύντομα θα καταλάβουν την πιο σημαντική περιοχή του Βυζαντίου την Μικρά Ασία. Μουσουλμάνοι Άραβες θα καταλάβουν τους Αγίους Τόπους, και θα δώσουν μία πρώτης τάξεως ευκαιρία στους δυτικούς να λεηλατήσουν το Βυζάντιο, με το πρόσχημα ότι πηγαίνουν να απελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους.
Σαλαδίνος
Το Ισλάμ, με κύριο φορέα τους Άραβες, αρχίζει να εξαπλώνεται σε όλην την Βόρεια Αφρική και στην συνέχεια να περνάει στην Ευρώπη καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο τμήμα της σημερινής Ισπανίας. Πέραν όμως από τα πολεμικά έργα, αρχίζουν να δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για τους αρχαίους Έλληνες κλασσικούς.
Μετέφρασαν και μελέτησαν Αριστοτέλη, Ευκλείδη, Γαληνό και όχι μόνον· Τεράστια ήταν η συμβολή τους στην διάσωση μεγάλου μέρους της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η διατήρηση και διάδοση των αρχαίων κειμένων θα συντελέσει μερικούς αιώνες αργότερα στην αναγέννηση που θα πραγματοποιηθεί στην δυτική Ευρώπη.
Μετά την κατάργηση της Ακαδημίας των Αθηνών από τον Ιουστινιανό, οι διδάσκοντες εκεί κατέφυγαν στην Περσία και μέσω αυτών οι Άραβες απέκτησαν πρόσβαση στα αρχαία κείμενα.
Κατά τον 13ο και 14ο αιώνα η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συρρικνώνεται με ταχείς ρυθμούς. Το μέγεθός της είναι σημαντικά μικρότερο από κάθε άλλη φορά, η δε στρατιωτική ισχύς ουσιαστικά υποβαθμισμένη.
Οι Έλληνες αποτελούν το κυρίαρχο έθνος μέσα στην αυτοκρατορία διαθέτοντας μία αναμφισβήτητη υπεροχή στο πνευματικό πεδίο και είναι εκείνοι που θα προσπαθήσουν αν όχι να διατηρήσουν την αυτοκρατορία, να διατηρήσουν τουλάχιστον την εθνική τους υπόσταση.
Σε αυτούς της τελευταίους αιώνες της ύπαρξης της αυτοκρατορίας παρατηρείται το φαινόμενο της άνθησης των γραμμάτων με την αμέριστη συμπαράσταση και παρότρυνση, θα λέγαμε, όλων των Αυτοκρατόρων.
Αυτό οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα σε μία εκδήλωση του ενστίκτου της αυτοσυντηρήσεως, στο βαθμό που αυτό θα μπορούσε να ισχύσει προκειμένου για λαούς και έθνη γενικότερα.
Παράλληλα, όλα αυτά τα χρόνια παρατηρείται μία αυξημένη κινητικότητα μεταξύ Ανατολής και Δύσης με διαρκείς προσπάθειες επανένωσης των Εκκλησιών, με απώτερο σκοπό εκ μέρους των Ανατολικών την ενίσχυση από τους Δυτικούς, ώστε να αντιμετωπίσουν τους μουσουλμάνους Οθωμανούς, οι οποίοι τμηματικά καταλαμβάνουν εκτάσεις του Βυζαντίου.
Σταυροφόροι
Οι Σταυροφορίες, η πρώτη το 1096, η τέταρτη το 1204 έχουν σαν σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Στην ουσία αποτελούν μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για να επιλυθούν διάφορα επιμέρους προβλήματα. Οι πόλεμοι μεταξύ των φεουδαρχών, ο κατακερματισμός της καλλιεργήσιμης γης λόγω των διαδοχικών μεταβιβάσεων σε όλο και περισσότερους κληρονόμους με συνέπεια μία διαρκώς αυξανόμενη φτώχεια.
Το κύριο εκστρατευτικό σώμα αποτελείται από ένα όχλο δυστυχισμένων, ρακένδυτων, πεινασμένων και θρησκόληπτων χωρικών. Στο διάβα τους λεηλατούν τους τόπους που περνούν.
Κάθε φορά που εκστρατεύουν, και σαφώς δεν είναι πάντα οι ίδιοι, καθώς αυτή η υπόθεση διαρκεί περισσότερο από εκατό χρόνια, υφίστανται και ένα είδος πολιτιστικού σοκ. Ίσως είναι το πρώτο βήμα τους να ξεφύγουν από την μέγγενη του Μεσαίωνα, την απόλυτη εξουσία του κλήρου.
Λεηλατώντας τις πλούσιες περιοχές του Βυζαντίου, ήρθαν σε επαφή με την τέχνη με τον πλέον περίεργο τρόπο. Ο Πάπας μετά από οκτακόσια χρόνια ζήτησε συγγνώμη για την καταστροφή της Βασιλεύουσας το 1204, ενώ οι τέσσερις ίπποι κοσμούν ακόμα τον καθεδρικό Ναό της Βενετίας.
Μετά από αλλεπάλληλες επιδρομές λαών από Δύση, Βορρά και Νότο, η μακροβιότερη αυτοκρατορία στην παγκόσμια ιστορία, η Βυζαντινή, καταρρέει. Μεγάλος αριθμός λογίων αλλά και εμπόρων καταφεύγει στην Δύση, όπου θα συντελέσουν στην Αναγέννηση και στην ανάπτυξη της Δυτικής Ευρώπης.
Η φυγή των Ελλήνων λογίων στην Δύση θα διαδώσει εκεί το Ελληνικό πνεύμα και θα διατηρήσει στο συλλογικό υποσυνείδητο των δυτικών την έννοια του ελληνισμού και θα δημιουργήσει αιώνες αργότερα το κίνημα του φιλελληνισμού, που θα βοηθήσει τα μέγιστα στην δημιουργία του νεοελληνικού κράτους.
Φανάρι
Όσοι από του εξέχοντες Έλληνες παράμειναν στην πατρίδα, υπήρξαν σημαντικοί στην λειτουργία του Οθωμανικού κράτους.
Ίσως οι Φαναριώτες να δημιουργούσαν μία νέα αυτοκρατορία από της μέσα της Οθωμανικής, όπως είχε γίνει με τους Ρωμαίους κατακτητές.
Γεώργιος Χαραλαμπόπουλος, Μέγας Δοκιμαστής της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος του ΑΑΣΤ
