Η Ελευθερία της βούλησης, της σκέψης και του λόγου πού μας οδηγεί;
Ας φανταστούμε μια κοινωνία στα πρώιμα χρόνια πολιτισμού της ανθρωπότητας. Οι άνθρωποι της ζουν σε συνθήκες ευμάρειας. Υπάρχει πληθώρα τροφής και το κλίμα είναι εύκρατο. Αυτές οι ευνοϊκές συνθήκες καθημερινής ζωής συναινούν στην ανάπτυξη της σκέψης και, αναπόφευκτα, θεμελιώδη ερωτήματα σύντομα προκύπτουν. Ποιοι είμαστε, γιατί υπάρχουμε, που πάμε; Τα περισσότερα μέλη της εν προκειμένω κοινωνίας, παρότι μοιράζονται με τους υπόλοιπους την αγωνία αυτών των ερωτημάτων, δεν επιθυμούν να αποχωριστούν τις ευδαίμονες συνθήκες διαβίωσης τους και εναποθέτουν τις απαντήσεις σε άγνωστες και μυστηριώδεις δυνάμεις. Όμως κάποιοι λιγότεροι δεν είναι ικανοποιημένοι. Θέλουν να μάθουν. Ξέρουν ότι η μικρή τους κοινωνία, ένεκα της ευμάρειας που τους παρέχει, καθίσταται ταυτόχρονα η φυλακή τους. Η αλυσίδα της ελευθερίας τους. Και αποφασίζουν να αναχωρήσουν. Σύντομα φτάνουν στα γεωγραφικά όρια της εύφορης κοιλάδας που με τόση γενναιοδωρία χάριζε την υλική ευδαιμονία στη μικρή κοινωνία τους. Πανύψηλα βουνά ορθώνονται από παντού. Το διάβα τους είναι αδύνατο. Αισθάνονται φυλακισμένοι στον παράδεισο. Αναρωτιούνται ποιο το νόημα όλων αυτών των αγαθών εφόσον δεν είναι ελεύθεροι. Αρκετοί εξ’ αυτών υπαναχωρούν και επιστρέφουν. Οι εναπομείναντες καρτερούν. Και καρτερούν για καιρό. Ώσπου μια μέρα έντονα φυσικά φαινόμενα συγκλονίζουν τη φύση. Χάνεται ο κόσμος από τα μάτια τους. Τα υπομένουν για μέρες. Όταν η γαλήνη θα επιστρέψει έκθαμβοι διαπιστώνουν ότι η θεομηνία έχει αλλάξει το φυσικό περιβάλλον. Ανηφορίζουν στα θεόρατα βουνά και ανακαλύπτουν νέα μονοπάτια. Μονοπάτια δύσβατα αλλά πλέον προσπελάσιμα. Υπάρχει φόβος για το άγνωστο αλλά κατανικιέται από την πίστη. Συνεχίζουν χωρίς να πτοούνται και ανταμείβονται. Μια νέα κοιλάδα ξεπροβάλει. Θα γίνει η νέα εστία τους.
Σύντομα μια καινούργια κοινωνία θα δημιουργηθεί στο νέο τόπο. Οι άνθρωποι της αναλογίζονται πως έφτασαν. Είχαν μόνο την πίστη ως οδηγό τους. Γνωρίζουν όμως ότι εφεξής θα χρειαστούν εργαλεία για να κατανοήσουν και υπερνικήσουν τη φύση και τα φαινόμενα. Εργάζονται συστηματικά και συλλογικά και σύντομα αντιλαμβάνονται πόσο καλύτερα εξοπλισμένη είναι η νέα κοινωνία τους σε σχέση με την παλαιότερη. Για κάποιους αυτό αρκεί. Για άλλους όχι. Οι τελευταίοι θα εξοπλιστούν με τα διάφορα εργαλεία που κατασκεύασαν και θα αναχωρήσουν για να ανακαλύψουν τα όρια της νέας κοιλάδας. Η διαδρομή είναι ευκολότερη και σύντομα καταλήγει στον προορισμό της. Και πάλι βουνά ορθώνονται μόνο που τώρα γνωρίζουν τι έχουν να πράξουν για να τα διαβούν. Ανοίγουν περάσματα, χτίζουν γέφυρες. Θα περάσουν και όταν ατενίσουν τη νέα τους πατρίδα αντιλαμβάνονται πόσο τα εργαλεία που προνόησαν να έχουν μαζί τους διευκόλυναν το έργο τους. Ο νέος τόπος δεν είναι φαινομενικά τόσο εύφορος όσο οι προηγούμενοι. Όμως με τα εργαλεία που διαθέτουν σύντομα η γη ανθίζει και μοιράζει άπλετα τους καρπούς της. Χειρονακτικά χρειάζεται να εργάζονται λιγότερο και τον ελεύθερο χρόνο που πλέον διαθέτουν τον αφιερώνουν στη φιλοσοφία και στο στοχασμό. Όταν θα ξεκινήσουν το νέο ταξίδι για τα πέρατα του τωρινού κόσμου τους δεν θα δυσκολευτούν να διανύσουν τα όρια του. Θα διαβούν εύκολα. Αισθάνονται σοφοί σε σχέση με αυτούς που άφησαν πίσω τους. Δεν παύουν όμως να αναρωτιούνται. Θεέ μου γιατί μου χαρίζεις τη βούληση και τη γνώση να διαβαίνω πανύψηλα βουνά για να τοποθετείς απέναντι μου νέα;
Η εν προκειμένω παραβολή, μεταξύ άλλων, αναδεικνύει το μείζον φιλοσοφικό θέμα, ύπαρξης ή μη, της ελεύθερης βούλησης.
Σύμφωνα με ορισμένους εφόσον το σύμπαν δεν είναι τυχαίο, αλλά λειτουργεί με βάση συγκεκριμένους φυσικούς νόμους, τότε αξιωματικά διέπεται από νομοτελειακή αιτιότητα αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια αμιγούς ελευθερίας στα μέρη που το απαρτίζουν. Όμως, σε τι εξυπηρετεί η συνείδηση εάν δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση στους φορείς της;
Ο Τεκτ:. ταυτίζεται με την ιδέα της ελευθερίας. Αποτελεί προϋπόθεση και γινόμαστε δεκτοί στις αγκάλες του «ως ελεύθεροι και χρηστοήθεις», καθιστάμεθα «ελευθερο-τέκτονες» και εργαζόμαστε εντός του Ν:. όπου άνωθεν της Αν:. μας υπενθυμίζονται οι καθολικές αξίες «Ελευθερία, Ισότης, Αδελφότης». Επιπρόσθετα στο Τυπικό η ελευθερία προσδιορίζεται ως η «δύναμις του πράττειν ή του μη πράττειν τι, συμφώνως προς την ιδίαν θέλησιν» αλλά και ως «δικαίωμα το οποίον έχει έκαστος να πράττη παν το μη αντιτιθέμενον προς τον Νόμον, την Ηθική και την Ελευθερία του άλλου». Θα εξετάσουμε παρακάτω πως η ελεύθερη βούληση δεν αντιτίθεται, αλλά αντίθετα εξυπηρετεί και ανυψώνει τους φυσικούς νόμους.
Ας υποθέσουμε ότι αφήνουμε μια χελώνα εκτός του Τεκτ:. Μεγάρου ελεύθερη να κινηθεί όπως εκείνη επιθυμεί. Γνωρίζουμε εκ των προτέρων ότι ακόμα και εάν η χελώνα αποφασίσει – για χάρη του παραδείγματος- να κινείται συνεχώς και σε ευθεία διαδρομή δεν θα μπορέσει να διανύσει παρά μόνο μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα, απόσταση πενιχρή των αντιστοίχων ορίων του ανθρώπου. Άρα ενώ η χελώνα πιστεύει ότι είναι ελεύθερη, δεδομένου ότι κινείται όπως εκείνη επιθυμεί, εμείς γνωρίζουμε τα συγκεκριμένα όρια της ποταπής ελευθερίας της. Εφόσον συνεχίσουμε στο ίδιο πλαίσιο σκέψης, κατ’ επαγωγή, και κάθε ανώτερος οργανισμός θα πρέπει να διέπεται από παρόμοιους περιοριστικούς όρους, παρότι οι εν προκειμένω οργανισμοί μη γνωρίζοντας τα όρια τους αυτο-προσδιορίζονται ως ελεύθεροι. Η προαναφερόμενη προσέγγιση εύκολα καταρρίπτεται. Ας εξετάσουμε την όραση ως ένα μέσο αντίληψης του αισθητού κόσμου από τον άνθρωπο. Γνωρίζουμε ότι το φως είναι μήκη κύματος ο δε ανθρώπινος οφθαλμός δύναται να αντιληφθεί ορισμένα, αυτά που στην καθημερινή ζωή ορίζουμε από το ιώδες έως το ερυθρό χρώμα. Επί χιλιετίες οι άνθρωποι ταύτιζαν το φως με το ορατό φως, όπως αποκλειστικά το αντιλαμβάνονταν μέσω της περιορισμένης ικανότητας αντίληψης των οφθαλμών τους. Όμως, η μακροχρόνια και επίπονη επιθυμία των ανθρώπων να κατανοήσουν τη φύση και τα φαινόμενα τους εφοδίασε με τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να ανακαλύψουν ότι φως εκτείνεται σ’ ένα τεράστιο εύρος κυμάτων σε σχέση με το πενιχρό φάσμα αντίληψης των ανθρώπινων οφθαλμών. Η εν προκειμένω ανακάλυψη, σε πρώτη ανάγνωση, αναδεικνύει την έλλειψη ικανότητας (ελευθερίας) να αντιληφθούμε το φως μέσω των οφθαλμών. Όμως η ίδια ανακάλυψη μας εφοδίασε με την κατάλληλη τεχνολογία ώστε πλέον να αντιλαμβανόμαστε όχι μόνο την ορατή ακτινοβολία, αλλά εξίσου καλά την υπεριώδη και την υπέρυθρη. Με άλλα λόγια η ταυτοποίηση της ανελευθερίας ταυτόχρονα μας χάρισε τα μέσα να απολαύσουμε μια καινούργια κατάσταση ελευθερίας, πιθανά μέχρις ότου αντιληφθούμε τους νέους περιορισμούς, τους υπερβούμε κ.ο.κ.
Η αντίληψη του αισθητού κόσμου αποκλειστικά με γνώμονα την αιτιότητα, αναγκάζεται να αποδεχθεί ένα σύμπαν στατικό, ένα σύμπαν ακίνητο και προπαντός αποξενωμένο από το Δημιουργό του. Όμως το κάθε τι δεν προσδιορίζεται ως μια ετερότητα, η δε ύπαρξη συνείδησης δεν αναδεικνύει την άρρηκτη σχέση Δημιουργού δημιουργήματος; Είναι όμως δυνατό να εικάσουμε ένα σύστημα, ένα σύμπαν το οποίο παρότι διέπεται από αυστηρούς φυσικούς νόμους, τα μέλη του (κάποια;) να είναι ελεύθερα και παρά ταύτα να υπακούουν ευλαβικά αυτούς τους νόμους; Η καταφατική απάντηση μπορεί να αποκωδικοποιηθεί, κατ’ αρχάς, στην Καινή Διαθήκη, ερμηνεύοντας προσεκτικά την παραβολή της «Κολυμβήθρας του Σιλωάμ». Όταν ο Θεός ταρακουνεί τα νερά της μόνο όσοι είναι προετοιμασμένοι και πλησίον της θα επωφεληθούν.
Η κίνηση των νερών στην εν προκειμένω παραβολή είναι ο φυσικός νόμος και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα η είσοδος ορισμένων στην κολυμβήθρα. Ο Θεός είναι αναίτιος ως προς το ποιοι θα εισέλθουν.
Εκτελείται ο φυσικός νόμος και προκύπτει το αιτούμενο αποτέλεσμα. Οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι με τη σειρά τους να κινηθούν όπως αυτοί νομίζουν. Όμως μόνο εκείνοι που θα προνοήσουν να είναι πλησίον της κολυμβήθρας θα επωφεληθούν του φυσικού νόμου. Η τυχαιότητα-ελευθερία της μονάδας δεν αντιβαίνει με την αυστηρή αιτιότητα οργάνωσης του αθροίσματος των μονάδων και του ειλημμένου αποτελέσματος. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν πλείστα μελετώντας τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα. Το κάθε ηλεκτρόνιο είναι απροσδιόριστο εάν είναι ύλη ή ενέργεια και που ακριβώς είναι η θέση του εντός μιας προκαθορισμένης στοιβάδας. Παρά ταύτα ευλαβικά εξυπηρετεί τους αυστηρούς κανόνες του ξενιστή ατόμου του. Κατ’ αναλογία, ενώ κάθε κύτταρο λειτουργεί σε αυστηρή αρμονία εντός του φέροντος οργανισμού, είναι ελεύθερο να αντιδράσει όπως αυτό προνοεί σε εξωτερικά ερεθίσματα ένεκα της δράσης κυρίως ενός γονιδίου του που φέρει το ακρωνύμιο p53. Έως τώρα εμβαθύναμε στην συνύπαρξη ελευθερίας του ατόμου με την αιτιότητα των φυσικών νόμων και αναδείξαμε ότι μόνο εκείνα τα προετοιμασμένα άτομα θα επωφεληθούν αυτών. Υπάρχει η αντίστοιχη Κολυμβήθρα του Σιλωάμ στη φύση και που οδηγεί; Ένα ηλεκτρόνιο όταν δυνηθεί να δραπετεύσει της στοιβάδας που εμπεριέχεται και μεταβεί σε μια άλλη μεταστοιχειώνει το ξενιστή άτομο σε ένα νέο. Επί της ουσίας υλοποιείται αυτό που επί αιώνες οι αλχημιστές επιδίωκαν. Σ’ ένα κύτταρο όταν μεταλλαχθούν ορισμένα γονίδια του, δύναται με τη σειρά του να καταστήσει τον κυτταρικό πληθυσμό που εμπεριέχεται αθανατοποιημένο. Το συμπέρασμα μελετώντας τη Φύση και τους νόμους της είναι πρόδηλο: στοιχειώδη σωματίδια δύναται να μεταλλαχθούν επιφέροντας νέες ιδιότητες στους ξενιστές τους και κατ’ επέκταση σε αυτά. Παρότι οι Φυσικές επιστήμες δεν δύνανται να προσδιορίσουν ποια ακριβώς σωματίδια φέρουν αυτές τις εν δυνάμει ιδιότητες και που ακριβώς αυτές εδράζονται εντός των, η απάντηση μας είναι εδώ και αιώνες γνωστή: «το ευδαίμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον», σύμφωνα με τον Θουκυδίδη στον Επιτάφιο του Περικλέους.
Αλλά ας επιστρέψουμε στην αρχική μας παραβολή. Αυτοί που διάβηκαν τα αρχικά εμπόδια δεν σταμάτησαν. Δεν αρκέστηκαν στην ευδαιμονία των τόπων που ανακάλυψαν αλλά συνέχισαν να γνωρίζουν νέους. Όσο προχωρούσαν οι τόποι άλλαζαν. Εκείνοι οι άνθρωποι που άφησαν πίσω τους θα τους θεωρούσαν δύσβατους, γιατί αγνοούσαν ότι σε κάθε καινούργια διαδρομή οι οδοιπόροι ανταμείβονταν με νέα όπλα. Δεν ήταν πλέον υλικά, αλλά ικανά και αναγκαία να τους βοηθήσουν να συνεχίσουν. Άλλωστε οι νέοι τόποι διέποταν από ανοίκειους – ως προς το παρελθόν – νόμους. Ο χρόνος κύλαγε σε άλλους χρόνους, καθότι όσο προχώραγαν τόσο απομακρύνονταν απ’ αυτόν. Άλλους τους οδηγούσε η διαίσθηση, κάποιους η πίστη και ορισμένους η γνώση. Και φτάνουν. Πως το ξέρουν; Από την εσωτερική αγαλλίαση που εξωτερικεύεται φωτίζοντας το είναι. Το ενιαίο είναι. Ακούν: – Σ’ ευχαριστώ! – Με ευχαριστείς Εσύ; – Σ’ ευχαριστώ, τώρα που έφτασες εδώ θα συνεχίσω τη δική Μου διαδρομή.
Αθήνα 8 Ιανουαρίου 2013
Σ.Γ.
