Ά.ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Μ.’. Δ.’.
Αγαπητοί αδελφοί
Ο ελευθεροτεκτονισμός του Αρχαίου και Αποδεδεγμένου Σκωτικού Τύπου κηρύσσει, κατά την έναρξη της τεκτονικής πορείας κάθε νέου αδελφού, το σέβας προς τον ΜΑΤΣ (αφηρημένη φιλοσοφική εσωτεριστική έννοια), αγάπη προς την Πατρίδα και τον πλησίον και τρυφερά αφοσίωσιν εις την οικογένειαν.
Ακριβώς με αυτήν την αξιακήν αντίληψη και με το πνεύμα που οι προπάτορές μας συνέταξαν και απηύθυναν ενθαρρυντικά και ταυτόχρονα φιλοπατριωτικά όσον και φιλάνθρωπα μηνύματα, τα οποία ως ιερές παρακαταθήκες μνημονεύουμε, εμείς έχουμε καθήκον εφέτος αφενός να τιμήσουμε τον πάνδημο των Ελλήνων ξεσηκωμό κατά των στερούντων την ελευθερία τους Οθωμανών, αφετέρου να μνημονεύσουμε την προ εκατόν χρόνων τραγωδία της Μικρασιατικής ήττας και καταστροφής του Μικρασιατικού και ανατολικοθρακικού Ελληνισμού, μαζί με την ταφή της Μεγάλης Ιδέας, και κυρίως τόσον τις σφαγές και την με κάθε άλλον τρόπο θανάτωση Ελλήνων που ακολούθησαν, όσον και τον ξεριζωμό πλέον του ενάμισυ εκατομμυρίου Ελλήνων, ασχέτως εάν αυτοί έφεραν μαζί τους το πολιτισμικό τους επίπεδο και τις ικανότητες που αναζωογόνησαν τον ελλαδικό κόσμο, και περαιτέρω έδωσαν την ευκαιρία και το δυναμικό εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Ταυτόχρονα, οφείλουμε να θυμίσουμε την αξία της “ΕΝΟΤΗΤΑΣ” στην ζωή και ευημερία του Έθνους και τα δεινά του διχασμού, που πάντοτε γεννούσε εθνικές καταστροφές, όπως την Μικρασιατική. Και πρέπει να το κάνουμε ακριβώς για να μη ξαναζήσουμε τέτοιες καταστάσεις. Σημειώνεται η ρήση του Τσώρτσιλ” ο λαός που ξεχνά την ιστορία του, είναι καταδικασμένος να ξαναζήσει τα δεινά του”.
Έτσι έχω την τιμή και ικανοποίηση να παρουσιάσω τον πανηγυρικό (που για εμάς είναι πόνημα χάριν μνήμης και διδαχής) της Ηνωμένης Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος του ΑΑΣΤ με αφορμή την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821 (που οδήγησε στην έναρξη της πορείας προς την δημιουργία του ελληνικού κράτους), αφιερωμένον εφέτος στο τραγικό 1922.Το πόνημα αυτό ανέλαβε και συνέταξε προς τούτο και με αυτό το πνεύμα ο Ένδοξος και φίλτατος αδελφός Βασίλειος Θεοχαρίδης, τον οποίο και θερμά ευχαριστώ.
Δόξα και τιμή για τους πεσόντες υπέρ της πατρώας γης και της ανεξαρτησίας μας, ευγνωμοσύνη για όλους τους αγωνισθέντες για την πατρίδα και όλους εκείνους που πάλεψαν για την Ενότητα Λαού και Έθνους, εντέλει για την Ελευθερία, Ισότητα και Αδελφοσύνη.
Να ζήση εις το διηνεκές και να ευημερεί το Ελληνικό Έθνος, να κατακρίνεται δε απόλυτα και εσαεί κάθε διχαστική του Λαού μας αντίληψη, διακήρυξη, πολιτική και πράξη.
Ο Μέγας ΔιδάσκαλοςΠαναγιώτης Θαλάσσης
ΥΓ. :Παρακαλώ οι φίλτατοι αδελφοί Σεβάσμιοι να κοινοποιήσουν το παρόν ηλεκτρονικό μήνυμα σε όλους τους αδελφούς των Στοών τους, ενεργούς και αδειούχους, ει δυνατόν σήμερα.
Β. Πανηγυρικός
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την πιο οδυνηρή περιπέτεια του σύγχρονου Ελληνισμού, τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μια από τις πιο μαύρες, ίσως και η μελανότερη περίοδος της σύγχρονης Ιστορίας του Έθνους μας που στιγμάτισε, διαμόρφωσε, καθόρισε – θετικά κι αρνητικά – την μετέπειτα πορεία μας και τη θέση μας στο νέο – τότε – κόσμο του 20ου αιώνα. Μεταμόρφωσε οριστικά και ανεξίτηλα τη νεοελληνική κοινωνία, πολιτική, οικονομία, πολιτισμό. Η ελληνική κοινωνία μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ενσωμάτωση των εκατομμυρίων προσφύγων δεν ήταν πια σε καμία περίπτωση η ίδια που ήταν πριν.
Έχει χιλιοειπωθεί η ρήση του Τσώρτσιλ ότι λαός που ξεχνάει την ιστορία του είναι καταδικασμένος να την ξαναζήσει. Οι Τέκτονες, λοιπόν, με το ευρύ πνεύμα στοχασμού και έρευνας που τους χαρακτηρίζει, καλούνται να συντηρούν την ιστορική μνήμη, την οποία «μπολιασμένη» με την ελεύθερη φιλοσοφική σκέψη τη μετουσιώνουν σε δίδαγμα, σε εφαλτήριο νέων κατακτήσεων προόδου και ευημερίας. Οι Τέκτονες έχουν τη διαπαιδαγώγηση και τη νοοτροπία να αντλούν δύναμη και γνώση ακόμα και από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ανθρώπινης Ιστορίας, ώστε να μπορούν με την ενεργή συμμετοχή τους στα ιστορικά δρώμενα να αποτρέπουν, όσο δύνανται, την ανθρωπότητα από την επανάληψη των ίδιων και ίδιων λαθών και να την προτρέπουν στην ανάδειξη των πιο φωτεινών δυνάμεών της.
Σκοπός του πονήματος αυτού δεν είναι κατά κύριο λόγο να διηγηθεί τα ιστορικά γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η σχετική βιβλιογραφία άλλωστε είναι κυριολεκτικά απέραντη και συμπεριλαμβάνει τον πνευματικό μόχθο εξαιρετικά φωτεινών επιστημονικών πνευμάτων. Τα ιστορικά γεγονότα θα αναφερθούν μόνο τόσο όσο είναι αναγκαίο, για να μένει κατά νου μας το ταραγμένο διεθνές ιστορικό περιβάλλον της εποχής που μας ενδιαφέρει.
Εύελπις στόχος είναι να καταδειχθεί η τεκτονική δραστηριότητα και προσφορά ακριβώς σε μια εποχή εξαιρετικά τεταμένη και «ανισόρροπη» γεωπολιτικά, όπως ήταν αυτή των δεκαετιών του 1910 – 1930.
Και, ίσως, να μας ενεργοποιήσει να έχουμε κατά νου ότι 100 χρόνια μετά, στην ίδια ευρύτερη γεωπολιτική ζώνη, ζούμε ξανά μια κρίση που κάθε μέρα ακροβατεί στο χείλος της εξέλιξής της σ’ ένα νέο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι εφόσον υπάρχει μια νέα κρίση, μια νέα απειλή, οι Τέκτονες καλούνται να ξαναφυλάξουν τα «ιερά και τα όσια» της ανθρωπότητας.
Α. ΓΕΝΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ
«Ο όρος Μικρασιατική Καταστροφή είναι όρος που έχει υιοθετηθεί από την ελληνική ιστοριογραφία για να περιγράψει τα αποτελέσματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας στην Ελλάδα και στον ελληνισμό γενικότερα»
Β. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
• 1914-1918: Α’ Π.Π. – ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι η πρώτη γενικευμένη παγκόσμια σύγκρουση του 20ου αιώνα που διήρκεσε από το 1914 ως το 1918. Στην ουσία ήταν μία μεγάλη ευρωπαϊκή διένεξη με τα κύρια μέτωπα στη Γηραιά Ήπειρο, η επέκτασή της ωστόσο και στην περιφέρεια, με ενεργό συμμετοχή αποικιακών στρατευμάτων και με την εμπλοκή ακόμα και ΗΠΑ, της προσέδωσαν τελικά την έννοια του παγκοσμίου πολέμου. Είναι μια από τις πιο θανατηφόρες συρράξεις στην ιστορία, καθώς υπολογίζεται ότι περίπου 10 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στη μάχη, ενώ άλλα 10 εκατομμύρια άμαχοι πολίτες πέθαναν από την κατοχή, τους βομβαρδισμούς, την πείνα, τις κακουχίες και τις ασθένειες.
Το 1914, οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν χωρισμένες σε δύο αντιμαχόμενες συμμαχίες, τις Ενωμένες Δυνάμεις, καλούμενες και Δυνάμεις της Αντάντ που αποτελούνταν από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, και τις Κεντρικές Δυνάμεις καλούμενες και Τριπλή Συμμαχία που αποτελούνταν από τη Γερμανία, την Αυστροουγγαρία και την Ιταλία. Τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν στις οικονομικές συνθήκες της εποχής και στις επεκτατικές βλέψεις των διαφόρων κρατών, που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ανταγωνισμού μεταξύ τους, με τη ραγδαία εξέλιξη της βιομηχανίας να οδηγεί στην όξυνση του ανταγωνισμού σχετικά με την εξασφάλιση του μονοπωλίου των διεθνών αγορών.
Τα Βαλκάνια όχι μόνο αποτέλεσαν ένα από τα κυριότερα «θέατρα» του πολέμου, αλλά ουσιαστικά εδώ ήφθη η θρυαλίδα του. Στις 28 Ιουνίου 1914 δολοφονήθηκε στο Σαράγεβο της Βοσνίας, επαρχία τότε της Αυστροουγγαρίας, ο αρχιδούκας, διάδοχος της Αυστρίας, Φερδινάνδος και η σύζυγός του από νεαρό σπουδαστή οπαδό της πανσλαβικής κίνησης, η οποία διευθυνόταν από υψηλά ιστάμενα πρόσωπα της Σερβίας. Το γεγονός αυτό έδωσε την αφορμή στην Αυστροουγγαρία να επιχειρήσει να ταπεινώσει τη Σερβία και να αυξήσει τη δική της επιρροή στα Βαλκάνια. Έστειλε λοιπόν στη Σερβία τελεσίγραφο, με το οποίο την καθιστούσε υπεύθυνη για τη δολοφονία και της έθετε όρους απαράδεκτους. Στις 25 Ιουλίου η Σερβία απάντησε ότι αποδεχόταν όλους σχεδόν τους όρους, αλλά η απάντησή της αγνοήθηκε.
Φυσικά η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη. Έχοντα ήδη μεγαλώσει γεωγραφικά κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, η τότε πολιτική της ηγεσία υπό τον Ε. Βενιζέλο επιθυμούσε όσο τίποτε άλλο την ενεργό συμμετοχή και της χώρας στις εξελίξεις της ριζικής αναδιαμόρφωσης του διεθνούς σκηνικού που άρχιζαν τότε να συντελούνται.
Ωστόσο, δυστυχώς, φάνηκε ότι τόσο η ελληνική κοινωνία όσο και η ελληνική πολιτική σκηνή ήταν απροετοίμαστες για τόσο μεγάλες προκλήσεις. Ο «Εθνικός Διχασμός» (1915-1917) ήταν σειρά από εμφύλιες διαμάχες με ζητούμενο τη συμμετοχή ή όχι της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οποίες διαίρεσαν ακόμα και γεωγραφικά τη χώρα σε δύο αντίπαλες παρατάξεις που αντικατόπτριζαν τους αντιμαχόμενους συνασπισμούς του Πολέμου, και την οδήγησαν τελικά στο πλευρό της Τριπλής Συνεννόησης (Αντάντ) το 1917, σε κατάσταση όμως μειωμένης εθνικής κυριαρχίας (αρμοστεία), με την ενότητα του έθνους, του στρατού συμπεριλαμβανομένου, διασπασμένη.
Το ότι τελικά επικράτηση η παράταξη που επιθυμούσε τη σύμπλευση με της δυνάμεις της Αντάτ, τις νικήτριες τελικά του πολέμου, το ότι δηλαδή, έστω και μετά από εσωτερικές παλινωδίες, η Ελλάδα στο τέλος του πολέμου ήταν με το πλευρό των νικητών αυτό, με ότι αυτό θα μπορούσε να σημαίνει για τη διεκδίκηση των αξιώσεών της, δε στάθηκε επ’ ουδενί αρκετό να επουλώσει τις πληγές που άνοιξε ο «Εθνικός Διχασμός», πόσο μάλλον, όταν τα πραγματικά κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά αίτια αυτού ανάγονται από πολλούς μελετητές ακόμα και στην εποχή της διαμόρφωσης της πρώιμης μετεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας.
• 1918-1920: ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ
Αμέσως μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου πολέμου (1918) ξεκίνησαν οι εργασίες στη Σύνοδο Ειρήνης στο Παρίσι μεταξύ των νικητριών χωρών, ανάμεσα σε αυτές και την Ελλάδα. Ύστερα από αγγλική και γαλλική συμφωνία, Μεραρχία του Ελληνικού στρατού αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου του 1919 με σκοπό να εγκαταστήσει ελληνική διοίκηση κάτω από υπό συμμαχική επιτήρηση και να προστατεύσει τους όλους τους πληθυσμούς από άτακτα σώματα και από αυθαιρεσίες της Οθωμανικής διοίκησης.
Ο ελληνικός πληθυσμός της Σμύρνης υποδέχθηκε με ενθουσιασμό τα ελληνικά στρατεύματα, θεωρώντας τα ως προμήνυμα για την παραχώρηση της πόλης στην Ελλάδα. Τους επόμενους μήνες συγκροτήθηκε στρατιωτική μεραρχία με έδρα την Σμύρνη. Ωστόσο, τουρκικές αντάρτικες δυνάμεις αρνήθηκαν όμως να δεχθούν την ελληνική διοίκηση και ξεκίνησαν ανταρτοπόλεμο, με αποτέλεσμα η απόβαση του ελληνικού στρατού να μετατραπεί σε μακρόχρονη εκστρατεία.
Παράλληλα, στη Συμμαχική Συνδιάσκεψη στο Παρίσι συζητιόταν η τύχη της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των εδαφών της. Τον Μάρτιο του 1920 το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρθηκε από την Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη. Ύστερα από πιέσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου οι Μεγάλες Δυνάμεις έδωσαν διστακτικά τη συγκατάθεση τους για προέλαση του Ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Τον Αύγουστο του 1920 υπογράφηκε τελικά η συνθήκη των Σεβρών, με την οποία γινόταν η οριστική παραχώρηση όλης της Θράκης (σχεδόν μέχρι την Κωνσταντινούπολη), καθώς και η παραχώρηση της διοίκησης της περιοχής της Σμύρνης για 5 έτη στην Ελλάδα (με το δικαίωμα ενσωμάτωσής της μετά από δημοψήφισμα). Μέχρι τις 10 Αυγούστου 1920 θα ακολουθούσε και η προσάρτηση της Ανατολικής Θράκης, αλλά και επίσημα των νησιών του Αιγαίου, τα οποία ήδη κατείχε η Ελλάδα από τους Βαλκανικούς. Εξάλλου, ο Βενιζέλος είχε έρθει και σε μυστική συμφωνία με την Ιταλία (Σύμφωνο Βενιζέλου – Τιττόνι), αν και η συμφωνία αναιρέθηκε από την Ιταλία το καλοκαίρι του 1920.
Παράλληλα με τις επιτυχίες της ελληνικής διπλωματίας και του ελληνικού στρατού, στο τουρκικό στρατόπεδο επικρατούσε εμφύλια διαμάχη μεταξύ της στρατιωτικής και πολιτικής εξουσίας. Ο Κεμάλ Ατατούρκ είχε επαναστατήσει κατά του Σουλτάνου και είχε συγκροτήσει, με την σύμφωνη γνώμη της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης, κυβέρνηση. Μια από τις πρώτες του κινήσεις ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε καταληφθεί από τα συμμαχικά στρατεύματα, στην Άγκυρα. Από εκεί ο Ατατούρκ οργάνωσε συστηματικότερα την αντεπίθεση του προς δυτικά (Έλληνες) και ανατολικά (Αρμένιους). Επιπλέον είχε καταφέρει να υπογράψει συμφωνίες με τη Σοβιετική Ένωση, και αργότερα μυστικά με Γαλλία και Ιταλία, έτσι ώστε να ισχυροποιήσει τη θέση του.
• 1920-1924: ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ – ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ – ΛΩΖΑΝΗ
Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της Μικρασιατικής εκστρατείας αποτέλεσαν οι εκλογές του 1920. Το αποτέλεσμα των εκλογών, μέσα σε συνθήκες Εθνικού Διχασμού και δυσαρέσκειας μέρος του ελληνικού λαού την παρουσία των ελληνικών στρατευμάτων στην Μικρά Ασία, ήταν καθοριστικό για τις μετέπειτα εξελίξεις: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ηττήθηκε στις εκλογές από την Ηνωμένη Αντιπολίτευση του Δημήτρη Γούναρη.
Το Δεκέμβριο του 1920, ο Κωνσταντίνος Α΄ επέστρεψε στο θρόνο ύστερα από Δημοψήφισμα. Ο Κωνσταντίνος, εξαιτίας της ουδετερότητα που προσπάθησε να κρατήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν έχαιρε της συμπάθειας των νικητριών δυνάμεων της Αντάντ, οι οποίες ήδη ήταν πολύ διστακτικές ως προς τη προέλαση του ελληνικού στρατού στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Η νέα κυβέρνηση του Γούναρη είχε προειδοποιηθεί για το τι θα σήμαινε μια πιθανή επιστροφή του Κωνσταντίνου στις σχέσεις τους με αυτή. Η επιστροφή του Κωνσταντίνου τους έδωσε το πρόσχημα που χρειάζονταν για να απαγκιστρωθούν διπλωματικά από την υποχρέωση να στηρίζουν την ελληνική εκστρατεία (ιδίως η Γαλλία και η Ιταλία) και παρέδωσαν στην Ελληνική κυβέρνηση διακοινώσεις, με τις οποίες δεν αναγνώριζαν τον Κωνσταντίνο ως αρχηγό του κράτους, «παγώνοντας» ταυτόχρονα όλα τα δάνεια που είχανε δρομολογηθεί προς την Ελλάδα. Μόνο η Αγγλία συνέχιζε πλέον, αν και μόνο σε διπλωματικό επίπεδο, να υποστηρίζει την Ελλάδα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο.
Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συμφωνήσει με Γαλλία και Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό από τις προαναφερόμενες χώρες.
Η προέλαση του ελληνικού στρατού προς την Άγκυρα είχε τερματιστεί στη Μάχη στον Σαγγάριο τον Αύγουστο του 1921. Ακολούθησε στασιμότητα για περίπου ένα χρόνο, η οποία έφθειρε το ηθικό του στρατεύματος και αντίθετα έδωσε χρόνο στον Κεμάλ να αναδιοργανωθεί.
Μετά την, εκ των συνθηκών πλέον, αναγκαστική καθήλωση του ελληνικού στρατού και την παραίτησή από την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων που, έως και πριν τη μάχη του Σαγγάριου είχε, η ελληνική κυβέρνηση είχε συνειδητοποιήσει το επερχόμενο αδιέξοδο και σε συνεργασία με τον Ύπατο Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη είχε αποφασίσει την (στρατιωτική) εκκένωση ολόκληρης της Μικράς Ασίας, ήδη από τον Απρίλιο του 1922.
Τον Μάιο του 1922 η κυβέρνηση Γούναρη παραιτήθηκε υπό το βάρος των εξελίξεων και την εξουσία ανέλαβε η κυβέρνηση του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη. Σε διπλωματικό επίπεδο, οι προσπάθειες που γινόντουσαν όλο αυτό το διάστημα μεταξύ Δυνάμεων, Ελληνικής κυβέρνησης και Τούρκων εκπροσώπων για συμβιβαστική λύση, δεν κατέληγαν σε κάποια συμφωνία. Εν τω μεταξύ , η οικονομική κατάσταση της χώρας βρισκόταν σε τραγικό επίπεδο.
Τον Αύγουστο του 1922 οι στρατιωτικές δυνάμεις του Κεμάλ Ατατούρκ επιχειρούν πλήρη αντεπίθεση, με αποτέλεσμα τη διάσπαση των ελληνικών δυνάμεων σε όλα τα σημεία του μετώπου. Μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου σχεδόν όλες οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις είχαν εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία. Στις 8 Σεπτεμβρίου οι πρώτοι Τούρκοι στρατιώτες μπήκαν στη Σμύρνη και στις 13 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η καταστροφή. Η φωτιά που ξεκίνησε στην αρμένικη συνοικία έκαψε τις συνοικίες των Ελλήνων, των Ευρωπαίων και έφτασε και στις τουρκικές. Τα στρατεύματα των κεμαλικών έκαναν κάποιες προσπάθειες να σταματήσουν το χάος, αλλά κυρίως οι άτακτοι Τούρκοι «τσέτες» είχαν βγει εκτός ελέγχου. Οι Τούρκοι ήθελαν να εξαφανίσουν κάθε ελληνικό στοιχείο από την Μικρά Ασία, προβαίνοντας σε ανείπωτα εγκλήματα, σύμφωνα και με τις μαρτυρίες των Δυτικών αυτοπτών μαρτύρων για μαζικές πυρπολήσεις κτηρίων και ανθρώπων, βιασμούς, εκτελέσεις, βασανιστήρια κτλ. Αμερικανοί μάρτυρες διηγούνται ιστορίες για πυρπολήσεις αρρώστων μέσα σε νοσοκομεία και παιδιών μέσα σε σχολεία. Σύμφωνα δε με τον ανταποκριτή των Τάιμς του Λονδίνου, πολλοί Χριστιανοί κάηκαν μέσα στις εκκλησίες τους, όταν, αφού κατέφευγαν σε αυτές, οι Τούρκοι τούς έβαζαν επί τούτου φωτιά.
Η κατάρρευση του ελληνικού μετώπου, η προέλαση των κεμαλικών τόσο προς τα δυτικά παράλια όσο και βόρεια προς τα Στενά, καθώς και το σοβαρό πλέον ενδεχόμενο η ελληνοτουρκική σύρραξη να επεκταθεί στα Βαλκάνια (Ρουμανία και η Γιουγκοσλαβία δήλωσαν ξεκάθαρα τη πρόθεσή τους να βοηθήσουν την Ελλάδα σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο), θέτει σε συναγερμό τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες ήδη βρίσκονται στη δίνη της διαχείρισης των αντικρουόμενων συμφερόντων τους. Ο βρετανικός στόλος που βρισκόταν στην Πόλη δέχτηκε εντολή να μην επιτρέψει σε κανέναν Τούρκο να περάσει σε ευρωπαϊκό έδαφος, με τον βρετανικό τύπος, ωστόσο, να είναι ιδιαίτερα προβληματισμένος με τη στάση των Γάλλων, για τους οποίους υπήρχαν υποψίες ότι ήταν διατεθειμένοι να δώσουν εδάφη της Θράκης και την Αδριανούπολη στους Τούρκους.
Στις 16 Σεπτεμβρίου, βρετανικά στρατεύματα τοποθετήθηκαν στα Δαρδανέλλια για κάθε ενδεχόμενο και οι Βρετανοί δήλωσαν την επιθυμία τους να διατηρηθεί η ουδετερότητα των Στενών.
Από τις 18 Σεπτεμβρίου 1922, Μικρασιάτες πρόσφυγες έφταναν κατά χιλιάδες στην Αθήνα, ενώ οι Βρετανοί κινητοποίησαν ολόκληρο τον Ατλαντικό στόλο και εντατικοποίησαν τις προετοιμασίες τους για περίπτωση σύρραξης με τους Τούρκους. Ταυτόχρονα οι κεμαλικοί εισέβαλαν στην ουδέτερη ζώνη και ετοιμάστηκαν να καταλάβουν τα Στενά, ώστε να πετύχουν ευνοϊκότερους όρους σε μία συνθήκη. Οι Γάλλοι αντιτέθηκαν στην ένοπλη σύγκρουση με τους Τούρκους στα Δαρδανέλλια και τα εκκένωσαν από τα στρατεύματά τους, αλλά οι Βρετανοί, ήταν αποφασισμένοι να διατηρήσουν την ανεξαρτησία των Στενών, αρχικά με την υποστήριξη των Ιταλών, οι οποίοι όμως ήταν επίσης κατά του ενδεχομένου σύγκρουσης.
Μέσα στις επόμενες μέρες οι Βρετανοί ήταν έτοιμοι να έρθουν σε σύγκρουση με τους κεμαλικούς για τον έλεγχο των Δαρδανελλίων, ενώ η Γαλλία ακολούθησε ρόλο μεσάζοντα, προσπαθώντας να αποτρέψει τον πόλεμο. Ωστόσο, στις 29 Σεπτεμβρίου ο Κεμάλ συμβιβάστηκε ώστε να μην επιτεθεί και υποσχέθηκε την αποστρατικοποίηση των Στενών, με τον όρο η Ανατολική Θράκη να περιέλθει στους Τούρκους. Έτσι οι εχθροπραξίες σταμάτησαν και άνοιξε ο δρόμος για την Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία υπογράφτηκε το επόμενο έτος.
Με τη Συνθήκη της Λωζάνης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης αποχωρεί μόνιμα από την προαιώνια πατρίδα του. Εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι Χριστιανοί εξοντώθηκαν και οι υπόλοιποι ήρθαν ως πρόσφυγες, χωρίς τις περιουσίες τους, στην Ελλάδα.
Η παράθεση των ιστορικών γεγονότων, όπως προαναφέρθηκε, σε καμία περίπτωση δεν διεκδικεί «δάφνες» πληρότητας και λεπτομέρειας. Δεν είναι άλλωστε, όπως είπαμε, αυτός ο σκοπός της. Σκοπός της είναι να σκιαγραφεί όσο είναι απαραίτητο το ταραγμένο και ρευστό περιβάλλον της περιοχής μας, αλλά και του κόσμου ολόκληρου, στις αρχές του 20ου αιώνα.
Γ. ΤΕΚΤΟΝΙΚΗ «ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ» ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΩΝΙΑΣ
Ο Τεκτονισμός σε αυτή την για δεκαετίες, αν όχι για αιώνες, ταραγμένη περιοχή του πλανήτη αποδεικνύεται πάντα παρών και ενεργός, φυσικά μέσα από ποικίλες μορφές και εκφάνσεις. Όπως φιλοδοξούμε να δούμε αμέσως παρακάτω, η δράση των στοών και συμμετοχή των Τεκτόνων στα έντονα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα είναι αδιάλειπτη. Οι στοές ακόμα και στις πιο οξυμένες περιόδους παράγουν αξιολογότατο πολιτιστικό και εκπαιδευτικό έργο. Θα μπορούσαμε με ασφάλεια να υποστηρίξουμε ότι οι στοές, όλων των προελεύσεων λειτουργούν ως χώροι συνεργασίας ετεροεθνών και ετερόδοξων αδερφών.
Πρέπει, έστω και ακροθιγώς να αναφέρουμε, ότι η τεκτονική παρουσία και δράση εντείνεται στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, τόσο στη Σμύρνη όσο και στις άλλες μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, και βεβαίως και στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη. Είναι σαφές ότι από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Οθωμανοί υπήκοοι οποιασδήποτε θρησκείας και εθνότητας συμμετέχουν όλο και περισσότερο σε τεκτονικές στοές δίπλα σε Ευρωπαίους. Πoλλές από τις στοές αυτές έχουν εξάλλου ως στόχο την αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων του αστικού πληθυσμού. Το άνοιγμα αυτό που πραγματοποίησαν πολλές στοές εμφανίζει ωστόσο έναν περιορισμό: τα μέλη τους συνεχίζουν να ανήκουν στα ευκατάστατα κοινωνικά στρώματα και η κοινωνική διάκριση στους κόλπους των στοών παραμένει μια ισχυρή πραγματικότητα. Ο τεκτονισμός δεν αφορά παρά μια κοινωνική ελίτ, πράγμα που ισχύει μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.
Όμως, μιας και ο χώρος της Ιωνίας και ειδικά η Σμύρνη βρέθηκε στο επίκεντρο του «κυκλώνα» των κοσμοϊστορικών αλλαγών της εποχής, ας εστιάσουμε λίγο παραπάνω στη τεκτονική παρουσία στην μητρόπολη αυτή του Ελληνισμού.
Η πρώτη μάλιστα μνεία για την ύπαρξη τεκτονικής Στοάς ειδικά στη Σμύρνη βρίσκεται σε αρχεία του 1760. Σε μια σύντομη επιστολή που απευθύνει στον πρέσβη της Κωνσταντινούπολης ο Γάλλος πρόξενος της Σμύρνης αναφέρει τη Στοά αυτή, που φαίνεται ότι δε λειτούργησε παρά λίγους μήνες, χωρίς να δίνει περαιτέρω πληροφορίες ούτε για την ονομασία της, ούτε για τη χώρα από την οποία εξαρτιόταν ούτε για την Ανατολή στην οποία τυχόν υπαγόταν ούτε τον τρόπο προσέγγισης και εισδοχής των μελών της, ούτε ακόμα για το πότε ιδρύθηκε ή καταργήθηκε, τα άτομα δε που συμμετείχαν φαίνεται ότι ήταν όλοι έμποροι και Ευρωπαίοι. Aν και κανένα άλλο στοιχείο στο αρχείο δε μας πληροφορεί για το αν είχαν λειτουργήσει άλλες Στοές στη Σμύρνη πριν από το 1760, είναι ωστόσο πολύ πιθανόν ότι στην πόλη λειτουργούσε τεκτονική Στοά από τις αρχές του 18ου αιώνα, όπως συνέβαινε και στην οθωμανική πρωτεύουσα ή τη Θεσσαλονίκη.
Επίσης, αναφορά στην ύπαρξη Στοάς στη Σμύρνη ευρίσκεται σε έγγραφο (κώδικα) του 1747 που με αριθμό 254 εντοπίσθηκε στη Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους και αναφέρεται στην « αίρεση των κονιατών» (κτιστών) και περιγράφει σαφώς τεκτονική τελετή μύησης (Βλέπετε «Ιστορία της Ελληνικής Μασονίας και Ελληνική Ιστορία» του Ι. Λουκά, εκδόσεις Παπαζήση, 1991, σελ. 40 και 85). Φαίνεται δε ότι επρόκειτο για Στοά αγγλικής προέλευσης.
Δεν γνωρίζω να υφίσταται άλλη μνεία σε Στοά της Σμύρνης σε γνωστά αρχεία πριν από τα έτη 1818-1820. Αλλά στη διάρκεια της περιόδου αυτής (αρχές 19ου αιώνα) εμφανίζεται στη Σμύρνη ένα παράρτημα γαλλικής στοάς , όπως μαρτυρούν οι δύο κατάλογοι των μελών της που διασώθηκαν στα γαλλικά αρχεία. Τα περί τα 100 μέλη της ήταν στη συντριπτική πλειοψηφία τους Ευρωπαίοι (Γάλλοι, Ιταλοί, Άγγλοι, Ολλανδοί, Ελβετοί, Γερμανοί, Αυστριακοί) και Αμερικανοί. Πρόκειται κυρίως για εμπόρους και εμπορικούς πράκτορες, αλλά βρίσκει κανείς ανάμεσά τους καλλιτέχνες, γιατρούς και αξιωματούχους των διαφόρων προξενείων, όλοι τους μέλη ευρωπαϊκών οικογενειών που είχαν εγκατασταθεί στη Σμύρνη. Μέλη της στοάς υπήρξαν και Ελληνορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι, όλοι τους μεγαλέμποροι της Σμύρνης. Η «ανθρωπογεωγραφία» της εν λόγω στοάς αποτελεί ένδειξη της συνάφειας που υφαίνεται την περίοδο εκείνη ανάμεσα στις διάφορες εθνο-θρησκευτικές ομάδες της πόλης, μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και ιδιαίτερα μέσω της συμμετοχής σε κοινούς χώρους κοινωνικότητας, όπως ήταν και οι τεκτονικές στοές.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τα πρώτα έτη του 20ού λειτούργησαν στη Σμύρνη τουλάχιστον δεκαπέντε στοές ποικίλης προέλευσης:
1. η Στοά MELES («Μελής»), παράρτημα γαλλικής στοάς, η οποία χρησιμοποιούσε την ελληνική γλώσσα γιατί η πλειονότητα των μελών της ήταν Ελληνορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι ή Έλληνες υπήκοοι – λειτούργησε από το 1867 ως το 1870
2. η Στοά HOMERE («Όμηρος»), ελληνόφωνη στοά που ιδρύθηκε από Άγγλους τέκτονες. Όπως και να ‘χει, έπαιξε αδιαφιλονίκητα τον σημαντικότερο ρόλο και αριθμούσε τα περισσότερα μέλη: απαρτιζόταν από Ευρωπαίους αλλά και Οθωμανούς κάθε θρησκεύματος. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι συμμετείχαν μάλιστα σε αυτήν και μουσουλμάνοι προύχοντες της Σμύρνης
3. η στοά MILLE, παράρτημα ιταλικής στοάς, που ιδρύθηκε το 1913
4. η στοά UNIONE («Ένωση»), και αυτή παράρτημα ιταλικής στοάς, που ιδρύθηκε επίσης το 1913 και έπαψε να λειτουργεί το 1914, με την έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πoλέμου
5. η Στοά ZOROASTER («Ζωροάστρης»), παράρτημα αυστροουγγρικής στοάς
6. η Στοά GUNECHE, που λειτουργούσε από το 1917 ως παράρτημα τουρκικής στοάς η οποία είχε ιδρυθεί το 1909. Η Στοά GUNECHE έπαψε να λειτουργεί τον Μάιο του 1919, όταν τα ελληνικά στρατεύματα έφτασαν στη Σμύρνη
7. η Στοά ΙΩΝΙΑ, παράρτημα ελληνικής στοάς, που ιδρύθηκε τον Μάιο του 1919
8. η Ισραηλιτική Στοά ΜΠΕΝΖΕΝΖΕΝ
9. η Ελληνική στοά ΝΙΚΗ, που ιδρύθηκε το 1862
10. η Ελληνική στοά ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, που ιδρύθηκε το 1864 και στην οποία προσχώρησαν αμέσως Έλληνες τέκτονες της Ιταλικής δικαιοδοσίας
11. η Ελληνική στοά ΙΩΝΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ, που ιδρύθηκε περί το 1865
12. η αγγλική στοά ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, που ιδρύθηκε περί το 1865
13. η αρμενική στοά ΔΙΚΡΑΝ, που ιδρύθηκε περί το 1865
14. η Ισραηλιτική στοά ΣΙΩΝ, που ιδρύθηκε περί το 1865
15. η Ελληνική στοά ΦΟΙΝΙΞ, που ιδρύθηκε το 1867
Οι περισσότερες στοές συνεδρίαζαν στο ίδιο τεκτονικό μέγαρο, εκτός της στοάς HOMERE («Όμηρος») που συνεδρίαζε σε κτίριο της Αγγλικής Λέσχης. Κατά τ’ άλλα, διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία ή τον αριθμό των μελών των στοών. Η ποικιλία των στοών και των παραρτημάτων τους μαρτυρεί τη σημασία που είχαν για τις ελίτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αυτές οι νέες, δυτικής προέλευσης, μορφές κοινωνικότητας. Οι στοές αυτές διαδραμάτισαν, η καθεμιά με τον τρόπο της, σημαντικό ρόλο στη Σμύρνη, κυρίως στο πεδίο της φιλανθρωπίας και της εκπαίδευσης.
Έτσι, η Στοά HOMERE διοργάνωνε για τα μέλη της ομιλίες με φιλοσοφικά θέματα ή για ζητήματα της επικαιρότητας και παράλληλα προσπαθούσε να χρηματοδοτήσει φιλανθρωπικά έργα και να συμβάλει τρόπον τινά στην αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών στοιχείων του πληθυσμού της Σμύρνης. Μέσα σε μια τέτοια προοπτική, στο διάστημα 1913-1914, επεξεργάζεται ένα σχέδιο ίδρυσης επαγγελματικής σχολής στην Κωνσταντινούπολη: η σχολή θα πρόσφερε ειδική εκπαίδευση σε τρεις κλάδους (γεωργία, εμπόριο και βιομηχανία) και θα δεχόταν μαθητές από διάφορες ομάδες και κοινότητες, ώστε, όπως γράφει ο Σεβάσμιος Δάσκαλος της Στοάς, «να αμβλυνθεί ο ανταγωνισμός των φυλών και των δογμάτων, καθώς οι μαθητές από όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα θα αναγκάζονται στα θρανία της σχολής να γίνουν συμμαθητές και φίλοι». Το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε επειδή ξέσπασε ο πόλεμος.
Όσο για τον πολιτικό ρόλο των Στοών, είναι δύσκολο να τον προσδιορίσουμε με σαφήνεια, αλλά δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ως προς το εξής: κάθε Στοά επιζητά να προωθήσει τα συμφέροντα της χώρας από την οποία εξαρτάται. Η προσπάθεια αυτή πραγματοποιείται κυρίως μέσω των δεσμών που διατηρεί με πολλούς από τους προύχοντες της Σμύρνης, όποιο και αν είναι το δόγμα τους ή η κοινότητα στην οποία ανήκουν, δεσμοί που συνάπτονται είτε γιατί οι τελευταίοι είναι και οι ίδιοι μέλη κάποιας στοάς είτε γιατί έχουν σχέσεις με τέκτονες.
Δ. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΣΤΟΝ ΤΕΚΤ.’.
Η Μικρασιάτική Καταστροφή και ο Ξεριζωμός επέφεραν φυσικά και συγκλονιστικές συνέπειες στον τεκτονισμό. Προφανώς και όλες ή σχεδόν όλες οι προ της Καταστροφής στοές ανέστειλαν τη λειτουργία τους. Το από δεκαετίες φιλοσοφικό, πνευματικό και κοινωνικό τους έργο διεκόπη από τη βίαιη εγκαθίδρυση της νέας τάξης πραγμάτων, δηλαδή την τούρκικη επικράτηση στις περιοχές αυτές.
Ωστόσο, οι εκριζωμένοι Έλληνες Τέκτονες μετέφεραν το δυναμισμό και την ενεργητικότητά τους στη Μητέρα Πατρίδα πλέον. Όντας έτσι κι αλλιώς φορείς του μικρασιατικού ελληνικού κοσμοπολιτισμού και φυσικά του τεκτονικού φιλελεύθερου και αδάμαστου πνεύματος, συνείσφεραν ενεργά στη διαμόρφωση της νεότερης ελληνικής κοινωνίας, στην υποδοχή και όσο το δυνατόν ομαλότερη ενσωμάτωση των ξεριζωμένων προσφύγων και εν γένει στην αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους.
Και δεν άργησε η στιγμή που εντάχθηκαν και οργανικά πλέον και στον τεκτονικό κορμό της πατρίδας.
Για παράδειγμα, η Στοά «Βυζάντιον» είναι δημιούργημα αειμνήστων αδερφών της Στοάς «Αρμονία» της Κωνσταντινούπολης , οι οποίοι μετά την κατάρρευση του μετώπου στην Μικρά Ασία, τον Αύγουστο του 1922, κατέφυγαν στην Αθήνα . Οι αδερφοί αυτοί, θέλοντας να συνεχίσουν το πνευματικό και ιδιαίτερα το φιλανθρωπικό έργο που είχαν αρχίσει στη μητρική τους Στοά υπέβαλαν αίτηση ίδρυσης νέας Στοάς προς την τότε Γαληνοτάτη Μεγ. Ανατ. της Ελλάδος, προτείνοντας το όνομα «Βυζάντιον» προκειμένου να τους συνδέει με την ιστορική τους προέλευση.
Κατά την διάρκεια των 90 χρόνων ζωής και δράσεως της, η Στοά «Βυζάντιον» ανέδειξε λαμπρά μέλη του Ελληνικού Ελευθεροτεκτονισμού και συμμετείχε ενεργά στο μυητικό, πνευματικό και φιλανθρωπικό έργο της Μεγ. Στ. της Ελλάδος. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Στοά έδειξε ιδιαίτερη φιλανθρωπική δραστηριότητα και μεταξύ άλλων ενίσχυσε οικονομικά μεταξύ 1925-1928 την Νυχτερινή Σχολή που ίδρυσαν και λειτούργησαν στην Κωνσταντινούπολη οι αδ. της Στοάς «Αρμονία»Κατά την περίοδο της Κατοχής η Στοά στάθηκε με προσωπικές προσφορές μελών της, αρωγός σε τέκτονες που δοκιμάστηκαν σκληρά τα δύσκολα αυτά χρόνια. Εξάλλου, το 1950 με πρωτοβουλία του αδ. και υλική υποστήριξη αδδ. μελών της Στοάς «Βυζάντιον» επανεκδίδεται το «Τεκτονικό Δελτίο».
Αλλά και στη συμπρωτεύουσα Θεσσαλονίκη Oι οδύνες και τα αδιέξοδα της Μικρασιατικής καταστροφής ευαισθητοποιούν συνειδητοποιημένους Τέκτονες της Θεσσαλονίκης να ιδρύσουν τη Στοά «ΜΕΓ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ», με σκοπό την ανακούφιση των ξεριζωμένων Ελλήνων που, πρόσφυγες πλέον, προσπαθούν να επιβιώσουν διατηρώντας ακμαίο το θάρρος, το κουράγιο, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις τους.
Ε. ΔΙΔΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ
Η Καταστροφή του 1922 και η άφιξη και εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα θα επιφέρει βαθιές τομές εντός της ελληνικής κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα: οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό. Οι συντηρητικές και κλειστές αγροτικές κοινωνίες των αυτοχθόνων ήρθαν σε επαφή με νέες αξίες και συνήθειες, πολλές από τις οποίες δεν ήταν σε θέση να αποδεχτούν. Η διαφορά στον τρόπο ζωής, σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και στη γλώσσα, καθιστούσε τους ντόπιους Έλληνες αρνητικά διακείμενους απέναντι στους νεοφερμένους.
Η όσμωση δεν ήταν εύκολη, ούτε η επούλωση των πληγών απλή. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι ακόμα και τα βαθύτερα αίτια ακόμα και του Εμφυλίου των ετών 1945-1949 πρέπει να αναζητούνται στις ταραγμένες μέρες της 2ης δεκαετίας του 20ου αιώνα.
Ωστόσο, μέσα από τόσες και τόσες «συμπληγάδες», ο Ελληνισμός βρήκε τη θέση του στον κόσμο με τον Τεκτονισμό να είναι αφανής αρωγός σε κάθε βήμα αυτής της όχι βέβαια ανεμπόδιστης πορείας. Φωτεινά πνεύματα μυημένα στις τεκτονικές αξίες συνείσφεραν, από το δικό του «μετερίζι» ο καθένας στην επιστήμη, την παιδεία, την πολιτική, τη κοινωνία, τον πολιτισμό της σύγχρονης Ελλάδας.
Η παρακαταθήκη τους για εμάς του νεότερους Τέκτονες είναι πολύτιμος θησαυρός και αδιαπραγμάτευτη δέσμευση σ’ ένα κόσμο ανθρώπινης Ελευθερίας, Ισότητας και Αδερφότητας. Η επιμονή του θεσμού μας σ’ ένα φωτεινό ανθρώπινο μέλλον και η ανυποχώρητη στάση μας απέναντι σε κάθε μορφή σκοταδισμού, είναι για εμάς, σε αυτές τις τόσο κρίσιμες σημερινές παγκόσμιες στιγμές, φάρος ελπίδας και κινητήριος δύναμη.
Συνεχίζουμε να πιστεύουμε στον Λόγο και την Αλήθεια.Συνεχίζουμε να πιστεύουμε στον Άνθρωπο.
Μάρτιος 2022ΜττααΒασίλης Θεοχαρίδης
