Η συμβολή του Διονυσίου Σολωμού στην επανάσταση του 1821.
Κατ’ αρχήν σημειώνεται ότι η συμβολή του Τεκτονισμού στην Επανάσταση του Έθνους εντοπίζεται να αρχίζει (ουσιαστικά) έναν αιώνα πριν την έκρηξή της.
Οι Στοές της Δύσης, εμπλουτισμένες και ωθούμενες από τους Έλληνες λογίους, μετά τη πτώση του Βυζαντίου, έγιναν κέντρα αμιγούς φιλελληνισμού.
Σύμφωνα με τις κρατούσες απόψεις, ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ είναι ο κύριος δημιουργικός των επαναστατικών γεγονότων παράγων.
Ειδικότερα για την Ελληνική Επανάσταση του ’21, γίνεται αναφορά και σε συγκεκριμένη εκδήλωσή του που ονομάζεται «Ελληνικός Διαφωτισμός», ο οποίος προσαρμόζει τις καθολικές ιδέες στις ανάγκες του υπόδουλου έθνους.
Με την άφιξη του 19ου αιώνα, το κίνημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος απέκτησε τη μεγαλύτερή του ένταση.
Η Επανάσταση του 1821, είναι προϊόν μιας συνεχούς επαναστατικής διαδικασίας, που αρχίζει με το κίνημα του Ρήγα Φεραίου, εμπνευόμενο από τον Τεκτονισμό και συνδεόμενο άμεσα με την «εξαγωγή» της Γαλλικής Επανάστασης, μέσω της επαναστατικής οργάνωσης των Ιακωβίνων του Ίγκνιατς Μαρτίνοβικς στη Βιέννη. Το Ιακωβίνικο επαναστατικό κίνημα, με σκοπό την αλληλοβοήθεια ενάντια στον κοινό τύραννο (τον Οθωμανικό ζυγό), μέσω του Ρήγα πέρασε στα Βαλκάνια και την Ελλάδα.
Ο Γιάννης Κορδάτος γράφει για τον Ρήγα Φεραίο «… αν δεν περνούσε από το σχολείο του μασονισμού και του καρμποναρισμού, δεν θα μπορούσε να’ ναι μπασμένος στο συνωμοτικό πνεύμα της τοτινής εποχής και να δράσει όπως έδρασε…».
Ο Τεκτονισμός, ως οργάνωση μένει θεσμικά τελείως αμέτοχος σε οποιαδήποτε επανάσταση ή άλλη κίνηση και θέση πολιτικής χροιάς (όπως και θρησκευτικής), όμως σκοπεί στην εγρήγορση και καλλιέργεια της συνείδησης του τέκτονα (ως ατόμου) και έτσι ο τέκτων έχει όχι μόνον το δικαίωμα, αλλά και το καθήκον να μετέχει της κοινωνικής και – κατά συνέπειαν – της πολιτικής ζωής, με απαράβατη υποχρέωση να αφήνει έξω από τη θύρα της Στοάς του τα πολιτικοκοινωνικά ατομικά αξιώματα, απόψεις και ενασχολήσεις, όταν προσέρχεται στις εργασίες της.
Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι μεταξύ των χώρων ανάπτυξης των ιδεών του Διαφωτισμού και εξ αυτού των επαναστάσεων υπήρξαν και οι Μυστικές Εταιρείες.
Το 1812 ιδρύεται από τον τέκτονα Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στη Μόσχα, η μυστική εταιρεία του «Φοίνικα» και στο Παρίσι οι εταιρείες «Αθηνά» και «Φιλαθηναϊκή Ακαδημία».
Το 1813 αυτές τις εταιρίες διαδέχονται η «Ελληνογαλλική Εταιρία» και η «Εταιρία των Φιλομούσων», υπό την αιγίδα του Τέκτονα Ιωάννη Καποδίστρια.
Η Φιλική Εταιρεία (1814) υπήρξε μία από τις πολλές μυστικές επαναστατικές εταιρείες που ιδρύθηκαν το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ευρώπη.
Πριν από τη Φιλική Εταιρεία υπήρξαν κι άλλες Ελληνικές μυστικές εταιρείες, εκτός από αυτές που προαναφέρθησαν, όπως το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο», που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1809, κατόπιν υποδείξεως του Ναπολέοντα του Γ’, υπό τον κόμη Γκουφιέ και τους Χατζή Μόσχο και Ζαλίκη, με σκοπό τη φροντίδα των αναγκών των Ελλήνων της Γαλλίας, με δομές εσωτερικού τάγματος. Τα μέλη της εταιρείας φορούσαν δαχτυλίδι που είχε ως σχήμα δύο ενωμένα χέρια που περιβάλλονταν κυκλικά από τα γράμματα ΦΕΔΑ «Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος». Στην Εταιρεία αυτή μυήθηκαν εκτός από Έλληνες και πολλοί φιλέλληνες τέκτονες. Μέλος της υπήρξεν και ένας εκ των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο οποίος εμύησε τον τέκτονα της Στοάς της Λευκάδος Νικόλαο Σκουφά, όταν ο τελευταίος επέστρεψε στην Μόσχα. Ο τρίτος εκ των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας επίσης τέκτων Εμμανουήλ Ξάνθος στα απομνημονεύματά του περιγράφει ακριβώς τα γεγονότα που τον οδήγησαν στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, λέγοντας ότι κατά τη μύησή του στον Τεκτονισμό συνέλαβε την ιδέα της ιδρύσεως μας επαναστατικής εταιρείας κατά τον τύπο των τεκτονικών στοών, για να ενεργήσει – ευκαιρίας δοθείσης – την απελευθέρωση της πατρίδος.
Σημαντικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο ιδρυτής της «Εθνικής Μεγάλης Ανατολής της Ελλάδος» Ζακύνθιος Διονύσιος Ρώμας, πρώην πρύτανης Κέρκυρας και γερουσιαστής της Επτανήσιας Γερουσίας, που αργότερα εξελίχθηκε σε κυρίαρχο χειριστή των πραγμάτων της Φιλικής Εταιρείας και του επαναστατικού αγώνα στην Δυτ. Ελλάδα.
Οι πρώτοι που μυήθηκαν στους ανωτέρους βαθμούς της Φιλικής Εταιρείας ήταν τέκτονες, η δε αρχηγία της ανετέθη στον επίσης τέκτονα Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Τέλος στη Φιλική Εταιρεία μυήθηκε και ο μετέπειτα αρχιστράτηγος (και σωτήρας) του αγώνα Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ήδη μυημένος τέκτων στη Στοά της Ζακύνθου.
Η απελευθερωτική δράση των τεκτονικών Στοών των Επτανήσων, των οποίων μέλος υπήρξε και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός, διήρκεσε καθ’ όλη την επανάσταση μέχρι την προσάρτηση των Επτανήσων, στην οποίαν πρωτοστάτησαν.
Το ’21 ήταν ένας πολυετής, πολυεπίπεδος, πολύπλευρος και πολυσύνθετος αγώνας. Δεν ήταν ένα μονοδιάστατο γεγονός. Ούτε περιορίστηκε αποκλειστικά στον ελλαδικό χώρο, ούτε και αφορά αποκλειστικά τον ελληνικό κόσμο. Για τα τότε δεδομένα – παρά την έλλειψη των σημερινών μέσων επικοινωνίας – ήταν ένα γεγονός με οικουμενικό βεληνεκές.
Η Εθνεγερσία του ’21, υπήρξε το εκρηκτικό συμπύκνωμα μας δοξασμένης, μοναδικής και διακεκριμένης ιστορικής πορείας 3.000 χρόνων, που άστραψε και βρόντησε και γκρέμισε ό,τι φτηνό, ευκαιριακό και ανάξιο, με δύναμη σεισμών, με βιαιότητα ηφαιστείου, με ορμή τυφώνα.
Γι’ αυτό και δεν λογίζεται σαν ένα οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός, αλά μόνο σα μέγεθος ηθικό, που υψώνεται γιγαντιαίο, θαμβωτικό και απαστράπτον, έκτυπο της Ελληνικής ψυχής, που κανείς σκεπτικισμός, καμία αμφιλογία δεν είναι ικανή να το σμικρύνει.
Το ’21 το Ελληνικό Έθνος σύσσωμα σήκωσε και ανέμισε το λάβαρο της Αναστάσεως της Ελλάδος και διακήρυξε σε φίλους και εχθρούς την απόφασή του να ελευθερωθεί ή να πεθάνει. Γιατί, ανυποχώρητη στη (δικαιολογημένη ή μη) φθορά των φύσει και θέσει διαχρονικών αξιών, μόνη τελικά άφθαρτη για τον Έλληνα στέκει η ανάγκη και η ιδέα της ελευθερίας.
Η επανάσταση του ’21 δεν ήταν ξέσπασμα της στιγμής. Ήταν προϊόν προετοιμασίας ολόκληρων εκατονταετηρίδων και σε αυτή συμμετείχαν άπαντες, από τον καλόγερο μέχρι τον πατριάρχη, από τον απλό ναύτη μέχρι τον καραβοκύρη, από τον πλέον αγράμματο έως τον πλέον μορφωμένο.
Εξαιρέσεις, βεβαίως, υπήρξαν και θα ήταν παράξενο αν δεν υπήρχαν.
Σφάλματα, προδοσίες και καταχρήσεις έγιναν και θα ήταν παράξενο αν δεν είχαν γίνει.
Ασφαλώς έγιναν και αγριότητες κατά την Επανάσταση, αλλά, όπως έλεγε ο Λένιν, οι επαναστάτες δεν φορούν λευκά γάντια, ούτε βγαίνουν από παρθεναγωγεία. Ο πόλεμος δεν γίνεται με κομφετί». Ούτε οι αγωνιστές του ’21 ήσαν άγιοι (ενώ σίγουρα ήσαν άγριοι), έστω και αν πολλοί καθαγιάστηκαν με τη θυσία τους. Ασφαλώς έγιναν εγκλήματα, αρπαγές και ωμότητες. Αλλά δεν έγινε προσπάθεια απόκρυψης. Αυτοί που τα έπραξαν, τα έγραψαν. Όχι για να καυχηθούν, αλλά για να τα στιγματίσουν και μέσα από αυτό να εξιλεωθούν, καθώς η ελληνική ψυχή γνωρίζει, πλέον κάθε άλλης, τόσον την ύβριν και την νέμεσιν, όσο καλά και την κάθαρση (και μέσω αυτής την εξιλέωση).
Βέβαια, η αρχομανία και η προαιώνια «κατάρα» της εμφύλιας διαμάχης αμαύρωσαν τον αγώνα. Ασφαλώς υπήρξαν εμφύλιες συγκρούσεις κατά την επανάσταση, όμως εμπρός στον «Εμφύλιο» του 1945 – 1949 (ο οποίος ψυχικά συνεχίζεται ακόμη) οι εμφύλιοι του ’21 ήσαν παιδικοί πετροπόλεμοι. Όσο και αν στοίχισαν. Και στο κάτω κάτω, οι τότε αντίπαλοι, προ του κοινού κινδύνου (του Ιμπραήμ), έδωσαν τα χέρια.
Πάντως και αυτά, δεν μειώνουν την αξία του ’21, ούτε και τις θυσίες των αγωνιστών του και των προσφορών του αίματος και των περιουσιών τους, χάρις στις οποίες εμείς σήμερα μπορούμε να υπάρχουμε υπερήφανοι και ελεύθεροι (μέχρι πρόσφατα) διαχειριστές της περιουσίας μας, της ελευθερίας μας και της σκέψης μας, ελπίζοντας ότι ενθυμούμενοι την προσφορά τους θα συνεχίζουμε να την διατηρούμε και στο μέλλον.
Είναι λάθος να συζητάμε αν η Επανάσταση ήταν κοινωνική (αγροτολαϊκή, αστική κ.λπ.). Η Επανάσταση ήταν πρωτίστως εθνική, χωρίς αυτό να αποκλείει στοιχεία κοινωνικής διαμαρτυρίας, τοπικιστικές, πολιτικές και προσωπικές διαφορές. Και, ασφαλώς, το αγροτολαϊκό στοιχείο αγωνίστηκε για ένα κομμάτι γης, αφού τα καλύτερα εδαφικά «φιλέτα» κατείχαν οι Τούρκοι, που ζούσαν από αυτά χωρίς να δουλεύουν σ’ αυτά. Ασφαλώς και τα αστικά στοιχεία αγωνίστηκαν σκληρά, γιατί μόνο σ’ ένα ανεξάρτητο κράτος θα μπορούσαν να πετύχουν την αστική τους ολοκλήρωση, άσχετα από το γεγονός ότι αυτή εξελίχθηκε σε νόθα αστικοποίηση ( κι αυτό μέχρι σήμερα).
Η Επανάσταση του ’21 ήταν επανάσταση του Έθνους, γιατί ουσιαστικά συμμετείχαν όλες οι γενεές από το 1453 και μετά.
Δεν υπάρχει αγώνας άλλου έθνους για την απόκτηση της ελευθερίας του σκληρότερος από τον αγώνα του ’21.
Δεν υπάρχει άλλο έθνος που υπέστη τόσες θυσίες αγωνιζόμενο επί αιώνες (οι ελληνικές πόλεις-κράτη και το Μακεδονικό Βασίλειο κατελύθησαν οριστικά, από τους Ρωμαίους, πριν τα μέσα του 1ου π.Χ. αι., ενώ το Βυζαντινό Κράτος – ανεξαρτήτως των όποιων διαφορετικών απόψεων – συνεχιστής τουλάχιστον πολιτισμικά της ελληνικής συνείδησης, κατελύθη από του Οθωμανούς στα μέσα του 15ου αι.,
αφότου δεν έπαυσαν ποτέ οι κατά το μάλλον ή ήττον γενικευμένες εξεγέρσεις ή οι πράξεις αντίστασης και υπέρβασης του Οθωμανικού ζυγού).
Η έναρξη του τελευταίου σταδίου του Αγώνα δεν άρχισε από τον ελλαδικό χώρο, άρχισε από τη Μολδοβλαχία και συγκεκριμένα από το Ιάσιο (Γιάσι), στις 22 Φεβρουαρίου, υπό την ηγεσία του πρίγκηπα Αλέξανδρου Υψηλάντη. Τον επίλογό της έγραψε ο αδερφός του αρχηγού, Δημήτριος Υψηλάντης, με τη μάχη της Πέτρας, στις 12 Σεπτεμβρίου 1829. Άρα, είναι λάθος να λέμε ότι η Επανάσταση τελείωση χάρη στη ναυμαχία του Ναβαρίνου (8/20-10-1827). Κράτησε μία διετία ακόμα. Στο δεκαετές αυτό διάστημα βρήκαν τον θάνατο περίπου 800.000 Έλληνες, επί ενός (εκτιμώμενου στις αρχές του ’21) συνόλου – αν περιορισθούμε στον νυν ελλαδικό χώρο – 2.500.000 ψυχών.
Άρα, την Ελληνική Επανάσταση, για να την ορίσεις, πρέπει να τη γνωρίσεις «απ’ τη κόψη του σπαθιού την τρομερή».
Σημαντική ήταν και η συμβολή του Σολωμού στον αγώνα του ’21. Σ’ αυτό το «Μύθο», με τη πλατωνική έννοια. Και όταν λέμε μύθο του ’21, εννοούμε τις βαθύτερες δυνάμεις, τις βαθύτερες εκείνες αιτίες που εκίνησαν αυτό το μεγάλο, το παράτολμο γεγονός του ’21.
Γιατί ο μεγάλος σηκωμός του ’21 είναι ένα γεγονός και παράλογο και αφύσικο. Εννοώ μ’ αυτό ότι μας έδωσε ένα αποτέλεσμα που υπερβαίνει τους νόμους της φύσης. Γιατί; Απλά, γιατί οι λίγοι πεινασμένοι, κατατρεγμένοι, ρακένδυτοι και ανυπόληπτοι (για τους δυτικούς και τους Οθωμανούς) Έλληνες ενίκησαν την οθωμανική αυτοκρατορία και τον Σουλτάνο, που στις ευρωπαικές αυλές, την ίδια εποχή, τον αποκαλούσαν «Grand Signore», «Μέγα Κύριο». Μιλάμε, δηλαδή, για ανατροπή των λογικών κατηγοριών του Αριστοτέλη.
Με αυτή την έννοια είναι παράλογο και αφύσικο το ’21. Με αυτή την εσωτερική πραγματικότητα και λειτουργία και δύναμη, που ενήργησε έτσι και έδωσε αυτό το παράλογο για την κοινή λογική αποτέλεσμα.
Βέβαια, δεν είναι παράλογο ή ξένο για την Ελληνική ιστορία. Έχουμε κάτι ανάλογο τόσο στην αρχαία Ελλάδα με τα Μηδικά, όσο και στη σύγχρονη με το Έπος του ’40.
Αυτήν την ουσία του λογικού (για τους Έλληνες) παραλόγου (για τη διεθνή λογική), μας την έδωσε ο Σολωμός.
Μας την έδωσε με τον τίτλο και μόνο του ποιήματός του που περιγράφει τον αγώνα του ’21: «Ύμνος εις την Ελευθερίαν».
Είναι η έννοια της Εθνικής Ελευθερίας, η οποία είναι συνυφασμένη με την Ηθική ελευθερία του ατόμου και της Ελευθερίας ως Ιδέας, που αναφέρεται σε ολόκληρη της ανθρωπότητα.
Και ο Ανδρέας Κάλβος, έγραφε σε μία ωδή του σχετικά με την Ελευθερία:
«Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται
Ζυγόν δουλείας ας έχωσι.
Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία».
Ο Ρήγας Φεραίος επίσης μας άφησε έναν στίχο που θα έπρεπε να είναι γραμμένος σε όλα τα σχολεία, ‘όλης της Γης.
«Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά».
Ο Σολωμός, η μεγαλύτερη ίσως πνευματική φυσιογνωμία της νεώτερης Ελλάδος, δεν είναι μόνο μεγάλος ποιητής, αλλά και μεγάλος πνευματικός νομοθέτης και παιδαγωγός.
Ελεγε γι’ αυτόν ο Οδυσσέας Ελύτης:
«Ένας από τους πέντε ή δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των αιώνων και όλων των αλών είναι ο Διονύσιος Σολωμός».Τον βάζει δίπλα στον Όμηρο και στον Βιργίλιο, στον Οράτιο και στον Πίνδαρο, στον Σαίξπηρ και στον Ντάντε.
Ο Σολωμός αγάπησε την επανάσταση. Πόσο; Κανείς δεν κατάλαβε όπως ό Σολωμός τι σήμαινε Επανάσταση. Και όμως δεν πολέμησε. Εικοσιτριών χρόνων ήταν όταν ξέσπασε η Επανάσταση. Ένας παλίκαρος. Μα τι έκανε; Γιατί δεν πήγε απέναντι να πολεμήσει, όπως ο Κάλβος, ο Μπάιρον και τόσοι άλλοι;
Ο Σολωμός αγάπησε την Ελλάδα. Πόσο; Ποιος ξέρει; Κι όμως δεν την είδε ποτέ. Δεν πήγε στην Ακρόπολη, ούτε στην Ολυμπία, ούτε στους Δελφούς, παρ’ ότι έζησε τόσο κοντά και είχε τα οικονομικά μέσα!
Ένοιωθε άσχημα για την κατάσταση, όπου η μακρόχρονη δουλεία είχε φέρει τους Έλληνες; Ήταν ο λόγος που την «κόψη του σπαθιού» την συνδέει με την «των ελλήνων τα κόκκαλα τα ιερά»; (αυτά που άλλωστε δικαιολογούν και την βιαιότητα των επαναστατών του πρώτου χρόνου);
Μας έδωσε λίγους στίχους σχετικά με άλλους ποιητές, όμως ο καθένας τους είναι ένας Δωρικός κίονας επάνω στην Ακρόπολη.
Με τους λίγους στίχους του προσέφερε τα μέγιστα, τόσο στην Επανάσταση, όσο και στην Ελλάδα, κυρίως με τον Ύμνο εις την Ελευθερία και τους Ελεύθερους Πολιορκημένους.
Η μεγάλη προσφορά του Σολωμού διά του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» εστιάζει κυρίως στο ηθικό επίπεδο του αγώνα.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα:
Όπως γνωρίζετε, στην Τριπολιτσά, το Σεπτέμβρη του ’21, έγινε ένα κακούργημα χωρίς όρια από την πλευρά των Ελλήνων, διότι έσφαξαν μετά από τις σπονδές, τους όρκους και τις συνθήκες που είχαν κάνει με τους Τούρκους, μεγάλο μέρος τους, περίπου 25.000 αμάχους, γυναίκες και παιδιά. Ενώ είχαν συμφωνήσει να τους αφήσουν να φύγουν, να κατέβουν στ’ Ανάπλι, να τους φυγαδεύσουν, να μπαρκαρισθούν στα πλοία του Μιαούλη και να μεταβούν στη Σμύρνη, όταν μπήκαν μες στην πόλη όλα αυτά παραβιάσθηκαν.
Το άλογό μου, λέει ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του, «από την πύλη τ’ Αναπλιού ως το σαράι δεν επάτησε σε χώμα».
Όταν ακούστηκε αυτή η αγριότητα στην Ευρώπη, εφρύαξαν οι «πολιτισμένοι». Ποιοι είναι αυτοί που θέλουνε να του βοηθήσουμε να ελευθερωθούνε; Κάφροι, ανθρωπομάχοι, ή θηρία ανήμερα;
Εκεί κρινόταν η επανάσταση, με την έννοια ότι μπορεί να κινδύνευε το φιλελληνικό ρεύμα που είχε αρχίσει να εκδηλώνεται από τους Ευρωπαίους. Εκεί λοιπόν, δίνει την απάντησή του ο Σολωμός και φροντίζει ο Ύμνος να εκδοθεί γρήγορα και να σταλεί στην Ευρώπη.
Προσπαθεί να δώσει, όχι μία δικαιολογία, αλλά μία ερμηνεία.
Λέει: Δεν τους έσφαξαν τους Τούρκους οι Έλληνες. Ποιος τους έσφαξε;
Οι βρικόλακες. Τις νύκτες εκείνες τις φοβερές, λέει, βγήκαν μέσα από τους τάφους βρικόλακες, η «εντάφια συντροφιά», όπως λέει:
Όλη μαύρη μυρμηγκιάζει
Μαύρη η εντάφια συντροφιά
Σαν το ρούχο οπού σκεπάζει
Τα κρεβάτια τα στερνά.
Τόσοι, τόσοι ανταμωμένοι
Επετιούντο από τη γη,
Όσοι είν’ άδικα σφαγμένοι
Από τούρκικην οργή.
Προσπαθεί δηλαδή να εξηγήσει ηθικά, με την έννοια της βαθύτερης ηθικής, ότι ήταν τόση η οργή, η κακοπάθεια, η καταπίεση των Ελλήνων επί αιώνες , που υπερβήκαν την ανθρωπιά τους, δεν ήξεραν τι έκαναν, δεν ήταν αυτοί που έσφαζαν! Αλλωστε κράτησαν απρόσμενα λίγο, σε αντίθεση (και ως συνέπεια) από την επί αιώνες βαρβαρότητα που οι ίδιοι είχαν υποστεί (και ξαναυπόστηκαν από τις τουρκο-αλβανικο-αιγυπτιακές ορδές που ακολούθησαν) .
Εδώ φαίνεται καθαρά πώς διέσωσε ο Ποιητής τον μύθο του ’21 στην ηθική του προσέγγιση.
Επισημαίνεται και ο ποιητικός, όσο και εξόχως ουσιαστικός τρόπος με τον οποίο ο Σολωμός έσωσε το μύθο του ’21, κάνοντας μία φυσική προσέγγιση. Τον έσωσε με έναν μόνον στίχο. Ένας μόνο στίχος στάθηκε αρκετός. Είναι ο περίφημος στίχος στην αρχή του Ύμνου εις την Ελευθερίαν:
Σε γνωρίζω από την κόψη
Του σπαθιού την τρομερή.
Αυτός ο στίχος είναι (πλατωνικά και τεκτονικά) φιλοσοφικά δομημένος και σημαίνων , αφού η αλήθεια του και το εύρος του δεν δέχονται όρια.
Ποια είναι η «κόψη του σπαθιού»; Βέβαια, απλά, σε πρώτο επίπεδο το σπαθί κόβει, σφάζει. Οι αγωνιστές, το σπαθί του Νικηταρά, του Μάρκου Μπότσαρη, του Αθανασίου Διάκου… Αυτή είναι η άμεση, οπτική θα έλεγα, εμφάνιση, η επιπόλαιη.
Όμως, η «κόψη του σπαθιού» είναι και κάτι άλλο. Είναι ένα σύμβολο που πολύ πυκνά περιγράφει τον βαθύτερο νόμο που διέπει τα φαινόμενα και τις δράσεις του σύμπαντος. Είναι ένα σύμβολο που πίσω του κρύβεται μια μαθηματική πραγματικότητα.
Και από εδώ δράττομαι της ευκαιρίας να πω ότι ο Σολωμός έκανε ποίηση με την καρδιά, αλλά με τον νου του στα μαθηματικά και τη γεωμετρία. Μας έχει τονίσει πάρα πολλές φορές ότι ποίηση δεν είναι (μόνο) τα συναισθήματα και οι εικόνες.
Ποίηση σημαίνει γεωμετρία, σημαίνει μαθηματικά, σημαίνει προσέγγιση του κόσμου, των φαινομένων και των ανθρώπων μέσα από συλλογιστικές δομές στέρεες και αυστηρά δομημένα «συμπεράσματα».
Εκείνο το «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω μοι την θύραν» που έλεγε ο Πλάτων και είχε γράψει στην Ακαδημία του στον Ακάδημο, εκεί στην αρχαία του σχολή, ο Ποιητής θα το πει με εκατό τρόπους και μάλιστα σχολιαστής του, για τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», λέγει: Το νόημα του ποιήματος είναι ένας κόσμος μαθηματικά βαθμολογημένος.
Η σκέψη του Ποιητή είναι σκέψη θετικού επιστήμονα, αυτό την κάνει «ποίηση», δηλαδή «δημιουργία»!
Κατά συνέπειαν, η φράση «η κόψη του σπαθιού» είναι το σύμβολο που περιγράφει τους νόμους της φύσης.
Θα επικαλεσθώ λίγα παραδείγματα για να καταδειχθεί πως επάνω στην «κόψη του σπαθιού» εκδηλώνονται τα άχραντα της φύσης:
Πρώτο παράδειγμα.
Περπατάτε σ’ ένα ποταμάκι και βάζετε το πόδι σας στο νερό. Δεν πατάτε νερό, γιατί προτού πατήσετε την κοίτη, το νερό έφυγε κι έρχεται άλλο και άλλο και άλλο. Δεν μπορείτε να πατήσετε το νερό, το είπε ο Ηράκλειτος, γι’ αυτό και εισηγήθηκε τη θεωρία του αιωνίου γίγνεσθαι και της εξέλιξης. «Πάντα ρεί», όπως λέει «πάντα χωρεί, ουδέν παγίως μένει», τίποτα σταθερό (υλικά εκφρασμένο) δεν υπάρχει, διότι αφής έλθει, παρήλθε. Η στιγμή λοιπόν που πατάμε στο νερό! Να η κόψη του σπαθιού.
Δεύτερο παράδειγμα.
Φέρτε την εικόνα του κύκλου. Ο κύκλος έχει ένα σημείο Α, απ’ όπου αρχίζει (να σχεδιάζεται) η περιφέρεια του κύκλου και τελειώνει στο σημείο Ω που εξ ορισμού ταυτίζεται με το Α, αρχή και τέλος. Εκεί υπάρχει ένα ελάχιστο σημείο χώρου, που δε μπορεί να ξεχωρίσεις αν είναι αρχή ή τέλος. Και αυτό το είπε πάλι ο Ηράκλειτος, ο δεινός αυτός προσωκρατικός φιλόσοφος: «αρχή και πέρας επί κύκλου κοινόν». Το Α και το Ω συμπίπτουν. Να τη πάλι η κόψη του σπαθιού.
Και θα αναφέρω ένα ακόμα παράδειγμα, αρκετά συγκλονιστικό, γιατί εκλαμβάνεται μ’ έναν χαρακτηριστικό τρόπο:
Αναλογισθείτε τη γενετήσια σχέση, την ώρα που αγκαλιαζόμαστε, το αρσενικό με το θηλυκό. Στην ερωτική συνομιλία ζούμε μια υπέρτατη βίωση, αίσθηση, απόλαυση και χαρά, που τη λέμε ηδονή, ή Libito που λέει και ο Φρόυντ. Τι είναι αυτή η στιγμή; Είναι μια βίωση ελαχίστου χρόνου. Αυτή η στιγμή βρίσκεται ανάμεσα σε άλλες δύο διαστάσεις, σαν τη κόψη του σπαθιού. Ποιες είναι; Είναι η αναμονή πριν φτάσει ο άνδρας σε αυτή την στιγμή και η κατάσταση που πέφτει μετά. Πέφτει δηλαδή από την ορμή, από την επιθυμία, από τη στέρηση, από την ένδεια, από τη φοβερή ένταση, σε αισθήματα καταλαγιασμού, ηρεμίας, γαλήνης. Γι’ αυτό τον λόγο ο Πλάτων, ο μεγάλος αυτός Αθηναίος φιλόσοφος, είχε ορίσει τον Έρωτα ως γιο της Πενίας και του Πόρου. Ο Έρωτας, λέει, είναι ένας δαίμονας, που οι γονείς του είναι: η Πενία η μητέρα του και ο Πόρος ο πατέρας του. Τι θέλει να πει με αυτό; Η Πενία είναι ακριβώς εκείνο το πριν την έκρηξη, ο Πόρος είναι το μετά. Πόρος σημαίνει πέρασμα. Βρήκα πέρασμα, ηρεμώ. Επάνω σε αυτή την φοβερή στιγμή της Libito, που λέμε, η «κόψη του σπαθιού».
Ένα ακόμα παράδειγμα.
Αναλογισθείτε ένα στιγμιότυπό ενός Ντοκιμαντέρ. Ένα τσακάλι κυνηγάει ένα λαγουδάκι. Πεινασμένο το τσακάλι ορμάει βολίδα να αρπάξει το λαγουδάκι, να το σπαράξει. Βλέπουμε τη σκηνή. Το πλησιάζει, το πλησιάζει, το αγγίζει, συγκλονιζόμαστε. Δεν αντέχουμε να δούμε τη σφαγή, το αίμα… Εκείνη τη στιγμή γίνεται το παράδοξο. Ο λαγός κάνει απότομη στροφή, το τσακάλι έχει προσαρμόσει την ταχύτητά του στην αρχική του κατεύθυνση, συγχύζετε. Προχωρεί 10’, κοιτάζει μπροστά, πουθενά ο στόχος. Ο λαγός έχει γένει άφαντος εν τω μεταξύ. Α! λέμε ανακουφισμένοι. Γλίτωσε το καημένο το λαγουδάκι! Ναι, μπορεί να γλίτωσε το λαγουδάκι, αλλά θα πεθάνει το τσακάλι από τη πείνα. Αυτό δεν το είχαμε σκεφθεί. Και μη μου πείτε ότι παρακάτω θα βρει άλλο. Αυτά είναι σοφίσματα. Θα πεθάνει το τσακάλι από τη πείνα. Τι σημαίνει αυτή η στιγμή της άτυχης προσέγγισης; Σημαίνει ότι για να ζήσει το ένα, πρέπει να πεθάνει το άλλο. Για να ζήσει ο λαγός, θα πεθάνει το τσακάλι. Μονάχα αν σπαράξει τον λαγό θα ζήσει το τσακάλι. Δηλαδή η ζωή του τσακαλιού οικοδομείται πάνω στον θάνατο του λαγού και αντίστροφα, η ζωή του λαγού οικοδομείται πάνω στον θάνατο του τσακαλιού. Σημαίνει αυτό, αν δούμε επαγωγικά και διευρύνουμε το παράδειγμα ότι: Σε κάθε στιγμή, αυτό που λέμε φύση μέσα στο σύμπαν, είναι μία οικοδόμηση της ζωής πάνω στον θάνατο και αντίστροφα. Αυτό το παράδειγμα του λαγού και του τσακαλιού μπορούμε να το βρούμε να εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση. Σε ζώα, αλλά και καταστάσεις, κάθε δράση ακολουθείται από την αντί-δράση. Έτσι, συνεχίζει να υπάρχει ο Κόσμος μας. Αυτή τη στιγμή σκεφτείτε τι γίνεται σε ωκεανούς, σε ζούγκλες, σε δάση και αλλού.
Να τι σημαίνει η «κόψη του σπαθιού».
Η αντιστοιχία στην πολιτική ιστορία ή την ηθική, είναι εκείνο που είπαν οι αγωνιστές του ’21: Ελευθερία ή Θάνατος. Οι δύο διαστάσεις, η από εδώ πλευρά του ξίφους και η από εκεί πλευρά του ξίφους. Και η κόψη; Εκεί θα συναντηθούν οι δύο διαστάσεις και θα κρίνουν τα πράγματα, Ελευθερία ή Θάνατος. Να ποια είναι η «κόψη του σπαθιού» του Σολωμού.
Ή, εκείνο που έκαναν οι Έλληνες (αυτοί δηλαδή που περπατήσανε επί ξυρού ακμής, επάνω στη κόψη του σπαθιού) και πέτυχαν το απροσδόκητο, το πέραν κάθε «λογικής» πρόβλεψης. Είναι εκείνο που μας είπε με έναν πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ο Κολοκοτρώνης: «Εμείς, εάν δεν ήμεθα τρελοί δεν θα εκάμαμεν την επανάσταση. Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς».
Ο Σολωμός, με αυτή την σύλληψη που είχε
«Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού…»,
γνωρίζει σ’ όλο τον κόσμο την Ελλάδα, την αιώνια Ελλάδα, όχι μόνον εκείνης της στιγμής, αλλά σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας της.
Και έρχεται εν τέλει η αποθέωση στους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Εκεί φαίνεται ότι το ποίημα για την Επανάσταση του ’21, για τον ξεσηκωμό είναι οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».
Ποιοι είναι; Είναι κατ’ αρχήν οι Μεσολογγίτες. Είναι αυτοί, που όλοι συναποφάσισαν πως και νεκροί ακόμη θα μείνουν ελεύθεροι και
«στην άσπονδη πλημμύρα των εχθρικών αρμάτων δρόμο να ανοίξουν τα σπαθιά κι ελεύθεροι να μείνουν. Εκείθε με τους αδελφούς εδώθε με το χάρο», όπως λέει ο Σολωμός.
Και προχώρησαν ψύχραιμα, ήρεμα με απόφαση παρμένη όχι μόνον με την καρδιά αλλά και με τον νου.
Είναι πολιορκημένοι. Οι πασάδες (Κιουταχής και Ιμπραήμ, σύμβολα ενός κόσμου βάρβαρου και ανελεύθερου), τους έχουν σ’ εκείνη τη φοβερή μέγγενη. Στο τέλος θα φάνει τα ψόφια άλογα, θα φάνε ποντίκια, θα φάνε τα φύκια. Μόνον ανθρώπινα πτώματα δεν έφαγαν.
«Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί κι’ η μάνα το ζηλεύει.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε…»
Είναι πολιορκημένοι; Ναι, κατά πως φαίνεται. Όχι, κατά πως είναι . Δεν είναι πολιορκημένοι μας λέει ο ποιητής. Είναι ελεύθεροι. Γιατί είναι ελεύθεροι; Γιατί τους λένε οι πασάδες, ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής, παραδοθείτε παραδώστε τα όπλα, να φύγετε, να ζήσετε. Κοιτάτε την Άνοιξη έξω που λαμποκοπάει, τα λουλούδια, τις μοσχοβολιές… Όλα αυτά.
(Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη, μας λέει ο Ποιητής.
Ο πιο ωραίος στίχος της νεοελληνικής ποίησης, αυτός ο 15σύλλαβος!
Δεν θα βρείτε ωραιότερο).
Να φύγετε, λοιπόν. Να ζήσετε, να μη χάσετε τη ζωή, τούτη τη γλυκιά ώρα.
(Τι Πειρασμός!
Ο περίφημος στίχος: Όποιος πεθαίνει σήμερα, χίλιες φορές πεθαίνει).
Αυτοί όμως, δεν δέχονται να παραδώσουν τα όπλα και το κάστρο. Ηθικά μένουν ελεύθεροι. Ενώ είναι πολιορκημένοι, στην ουσία είναι ελεύθεροι.
Να τη πάλι, η κόψη του σπαθιού. Και που θα κριθεί όλη η διαδικασία;
Στη φοβερή στιγμή της εξόδου. Εδώ έχουμε κυριολεκτικά την κόψη του σπαθιού. Στην Έξοδο θα κριθεί το τι θα γίνει, εκεί που ξέρετε πως από 20.000 θα σωθούν μόνο λίγοι. Με αυτή την έννοια λέμε ότι η πρόταση, ο στίχος:
Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού,είναι φιλοσοφικός στίχος και εκφράζει κι έναν νόμο που ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα της φύσης.
Εδώ απάνω οικοδομεί την έννοια της Ελλάδος, για να μας δείξει γιατί υπάρχει αυτή η αιώνια διάρκεια, να δείξει σ’ όλο τον κόσμο γιατί ο πολιτισμός της Ελλάδος είναι μοναδικός, γιατί όλοι οι άνθρωποι στο σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό έλαβαν τις αξίες και τις έννοιες από την Έλλαδα.
Γιατί τέτοια υπήρξε η πορεία της Ελλάδος: πορεία επί ξυρού ακμής, Πορεία πάνω στη κόψη του σπαθιού. Αυτή εισήγαγε την έννοια, αλλά και την αξία, όσο και τον τρόπο της «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ», ακόμη και υπό τις πλέον αυταρχικές και αντίξοες συνθήκες, υπό τα πλέον απάνθρωπα και ως εκ τούτου ανίερα καθεστώτα.
Ν. Φ.
