Μνήμη

Σήμερα γνωρίζουμε αρκετά για τη δημιουργία και την απώλεια των μνημονικών μας λειτουργιών. Καταφέραμε ακόμη και να προικίσουμε τις μηχανές με «μνήμη». Αυτές οι νέες τεχνολογικές μας δυνατότητες, όμως, δεν διευρύνουν απλώς τις μνημονικές μας ικανότητες, αλλά και τις καταστρέφουν!

Η απώλεια της μνήμης ισοδυναμεί με απώλεια του εαυτού. Ίσως γι’ αυτό η κατανόηση της μνήμης -αλλά και της λήθης που αναπόφευκτα τη συνοδεύει- υπήρξε ανέκαθεν μεγάλη πρόκληση για την ανθρώπινη σκέψη. Καμία από τις λειτουργίες του ανθρώπινου νου δεν παίζει τόσο αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικής μας ταυτότητας, δηλαδή στη συγκεκριμενοποίηση της σκοτεινής έννοιας του «εαυτού», όσο η μνήμη. Για να δώσουμε ένα νόημα στο παρόν μας και να χαράξουμε το μέλλον μας οφείλουμε να ανατρέχουμε στα μνημονικά εγγράμματα του παρελθόντος μας.

Αυτή η αινιγματική ικανότητα καταγραφής, αποθήκευσης και ανάκλησης στο παρόν προγενέστερων εμπειριών και γνώσεων είναι ό,τι αποκαλούμε «μνήμη». Συνήθως «περιορίζουμε» τις δυνατότητες αυτής της λειτουργίας στην παθητική καταγραφή όλων των εμπειριών που ένα ανθρώπινο ον έχει στη διάρκεια της ζωής του. Αυτή η εγωιστική και άκρως περιοριστική έννοια της μνήμης παραβλέπει το γεγονός ότι πρόκειται για μια θεμελιώδη βιολογική λειτουργία κάθε ζωντανού οργανισμού.

Πράγματι, η μνήμη δεν θεωρείται πλέον ένα αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο. Αντίθετα, γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτή η αινιγματική ικανότητα καταγραφής, αποθήκευσης και ανάκλησης πληροφοριών αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την ύπαρξη και την επιβίωση κάθε μορφής ζωής. Παρά τις τεράστιες διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των οργανισμών, ως προς την πολυπλοκότητα της οργάνωσης και της λειτουργίας της μνήμης, αυτή αποτελεί ένα κοινό χαρακτηριστικό της ζωής: από τη «γενετική μνήμη» στα γονίδια των βακτηριδίων μέχρι την ανάκληση των προσωπικών αναμνήσεων στον πολυδαίδαλο εγκέφαλο του Προυστ.

Από αρχαιοτάτων χρόνων οι άνθρωποι διέθεταν, στο πλαίσιο των ιστορικών-πολιτισμικών ή γνωστικών τους παραδόσεων, μια αρκετά συνεκτική και ευλογοφανή εξήγηση για την προέλευση και τη λειτουργία της μνήμης.

Οι αρχαίοι Έλληνες, για παράδειγμα, αναγνωρίζοντας τη θεμελιώδη, για την ανθρώπινη ζωή, λειτουργία της μνήμης, τη θεοποιούσαν και την ταύτιζαν με την Μνημοσύνη.

Η Μνημοσύνη ήταν μια σκιώδης τιτανική θεότητα, θυγατέρα του Ουρανού και της Γαίας και αδελφή του Κρόνου και του Ωκεανού. Από τους θείους γάμους της με τον ερωτιάρη Δία θα γεννηθούν οι Μούσες. Τελικά, όλες οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίες -όπως η ποίηση και οι καλές τέχνες- οφείλουν την προέλευση και την ανάπτυξή τους στη Μνημοσύνη.

Να πώς περιγράφει ο J. Ρ. Vermant στο βιβλίο του «Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα» την ανάγκη θεοποίησης κατά την αρχαιότητα αυτής της βασικής ψυχολογικής λειτουργίας: «Η μνήμη δεν ξαναπλάθει τον χρόνο, αλλά ούτε και τον καταλύει. Γκρεμίζοντας το φράγμα που χωρίζει το παρόν από το παρελθόν, ρίχνει μια γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και στον Άλλο Κόσμο, όπου ξαναγυρίζει κάθε τι που άφησε το φως του ήλιου».
Η διττή λειτουργία της «μυθικής μνήμης» ήταν συνεπώς να προσφέρει στους θνητούς ένα μαγικό όχημα αφ’ ενός για την υπέρβαση του ανθρώπινου χρόνου και αφ’ ετέρου για την πρόσβαση στην αιώνια θεϊκή πραγματικότητα, την οποία ταύτιζαν με την «αλήθεια», με την απουσία δηλαδή της παραπλανητικής λήθης.

Μια φιλοσοφική μετεξέλιξη αυτής της μυθικής αντίληψης για τη λειτουργία της μνήμης βρίσκουμε, αιώνες μετά, στην πλατωνική θεωρία της «ανάμνησης». Για τον Πλάτωνα η αληθινή γνώση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ανάμνηση.

Πρώτος αυτός θα εισαγάγει στην ανθρώπινη σκέψη την ανάγκη να διακρίνουμε δύο βασικές λειτουργίες: αφ’ ενός τη «μνήμη», δηλαδή τη φυσική-βιολογική λειτουργία καταγραφής, και αφ’ ετέρου την «ανάμνηση», την οποία θεωρούσε αποκλειστικά υπερφυσική διεργασία ψυχικής ανάκλησης.

Ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι ότι ο Πλάτωνας πρότεινε και έναν υποθετικό ψυχολογικό μηχανισμό για τη δημιουργία των μνημονικών εγγραμμάτων. Για να εξηγήσει στον διάλογο «Θεαίτητος» πώς καταγράφονται και ανασύρονται από τη μνήμη οι πληροφορίες, καταφεύγει στη μεταφορά του εκμαγείου από κερί. Κάθε νέα εμπειρία ή γνώση αφήνει το ίχνος της στην ψυχή μας επειδή μπορεί, με κάποιον άγνωστο τρόπο, να εγγράφεται παθητικά πάνω σε αυτή τη μνήμη-εκμαγείο, και έτσι δημιουργεί ένα εσωτερικό αποτύπωμα ή «ενθύμιο» του προτύπου.

Βέβαια, ο Πλάτων με τη μεταφορά της μνήμης ως κέρινου εκμαγείου δεν ήθελε να προτείνει μια πρόωρη για την εποχή του επιστημονική εξήγηση, αλλά μάλλον να αναδείξει τις ατέλειες των φυσικών μνημονικών αποτυπωμάτων σε σύγκριση με την ανεξίτηλη υπερφυσική διεργασία της ανάμνησης.

Ωστόσο, αυτή η ιδέα της μνήμης ως οργανικού αποτυπώματος θα ακολουθήσει στους επόμενους αιώνες μια ανεξάρτητη πορεία η οποία, παρά τις αρχικές προσδοκίες του δημιουργού της, θα οδηγήσει στις σημερινές αυστηρά επιστημονικές θεωρίες μας για τη μνήμη.

Σύμφωνα με την «Ψυχολογία του Βάθους», που ίδρυσε ο Ελβετός ψυχίατρος και ψυχολόγος Καρλ Γιουνγκ, που βασίσθηκε κυρίως στην Πυθαγόρεια και Πλατωνική σκέψη, υπάρχουν τρία είδη συνείδησης: Το συνειδητό, το προσωπικό ασυνείδητο και το απρόσωπο η συλλογικό ασυνείδητο.

Το συνειδητό είναι ο χαρακτήρας, που εκφράζει ο κάθε άνθρωπος στην καθημερινότητά του.

Το προσωπικό ασυνείδητο είναι αυτό, που περιλαμβάνει όλες τις καταπιεσμένες και απωθημένες τάσεις και εμπειρίες του ανθρώπου, που έχουν καταγραφεί καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του ακόμα και κατά την διάρκεια της κύησης. Τα δεδομένα αυτά είναι αυστηρά προσωπικές και ατομικές τάσεις, που βρίσκονται μέσα στην ψυχή του κάθε ανθρώπου και σπανίως εξωτερικεύονται. Το προσωπικό ασυνείδητο αποτελεί την τροφό και την ανεξάντλητη πηγή της ψυχικής ενέργειας του ανθρώπου, που διαρκώς τρέφει την συνείδηση ως ο δημιουργός του ανωτέρου πνευματικού βίου.

Το συλλογικό ασυνείδητο τώρα εμπεριέχει πληροφορίες, τάσεις και γνώσεις, που έρχονται από άλλες εποχές και ανήκουν σε ένα στάδιο προ-λεκτικό και προ-λογικό.

Ο Γιουνγκ ονόμασε τις πληροφορίες αυτές αρχέτυπα. Τα αρχέτυπα εκφράζονται με εικόνες και σύμβολα, που αγγίζουν τις λειτουργίες των ονείρων, της διαίσθησης, της εσωτερικής αίσθησης-έμπνευσης και των βαθέων συναισθημάτων. Έτσι έχει κανείς την έντονη αίσθηση, ότι κάποια εικόνα η σύμβολο έχει μεγαλύτερη βαρύτητα, βαθύτερο νόημα και φυσικά μεγάλη αξία γι’ αυτόν, αν και είναι απροσπέλαστη από την λογική. Αυτός δε, που βιώνει αυτές τις καταστάσεις και αρχίζει να τις κατανοεί και να τις μελετά, θ’ αναγνωρίσει σ’ αυτές ορισμένες αναλογίες με τα θέματα της Μυθολογίας, των παραμυθιών κ.λπ.

Αυτή η κοινή διαπίστωση οδήγησε τον Γιουνγκ στο συμπέρασμα, ότι τα περιεχόμενα αυτού του βαθύτερου στρώματος είναι πανανθρώπινα και πανάρχαια, επομένως υπερπροσωπικά, αφού υπερβαίνουν τον καθαρά προσωπικό κόσμο του ατομικού εγώ και της συνείδησης. Τα τρία αυτά είδη συνείδησης επικοινωνούν μεταξύ τους, υπάρχουν στους ανθρώπους της κάθε εποχής και επαναφέρουν στην μνήμη τους εικόνες και σύμβολα απ’ τα προ-λογικά στάδια της ανθρωπότητας.

Η κατάσταση αυτή γίνεται εμφανής στα παιδιά, που κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους είναι βυθισμένα σ’ έναν κόσμο φανταστικής πραγματικότητας, σ’ έναν κόσμο παραμυθιού και ξυπνητού ονείρου, που έχει ελάχιστη σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι τα παιδιά κολυμπούν σε μία αδιαφοροποίητη μάζα προγονικών και αρχέγονων μυθολογικών εικόνων-αρχετύπων, γνώση που αναμιμνήσκεται μέσα απ’ τα παιδικά παραμύθια και τους μύθους. Βαθμιαία με την ανάπτυξη της λογικής λειτουργίας το παιδί βγαίνει απ’ την χώρα του παραμυθιού και του ονείρου, χάνοντας την επαφή με τον θαυμαστό αυτόν προ-λογικό και μυθολογικό κόσμο των αρχετύπων.

ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΜΝΗΜΟΣΥΝΗ

Σεις αι θυγατέρες της Μνημοσύνης και του βροντερού Διός,
ω ένδοξες Πιερίδες Μούσαι με την λαμπράν φήμην,
σεις, εις όσους ανθρώπους παρευρεθήτε, είσθε περιπόθητες, πολύμορφες,
επειδή γενάτε την άμεμπτον αρετή πάσης παιδείας
εσείς τρέφετε την ψυχήν και δίδετε την ορθήν κατεύθυνσιν εις την διανόησιν,
και είσθε αι οδηγοί βασίλισσαι του δυνατού νου
σεις που δείξατε εις τους ανθρώπους τας τελετάς, αι οποίαι εορτάζονται με μυστήρια
σεις, η Κλειώ, η Ευτέρπη, η Θάλεια, η Μελπομένη,
η Τερψιχόρη, η Ερατώ, η Πολύμνια, η Ουρανία,
και η μητέρα μου η Καλλιόπη, που είσθε αγνές, θεές πολύ ισχυρές.
Αλλά είθε ω θεαί, να προσέλθετε είς τους μύστας, σεις που είσθε πολυποίκιλοι και αγναί,
και να φέρετε είς αυτούς δόξαν και ζήλον αξιέραστον και πολυύμνητον.
Μνημοσύνης και Ζηνός εριγδούποιο θύγατρες,
Μούσαι Πιερίδες, μεγαλώνυμοι, αγλαόφημοι,
θνητοίς οις κε παρήτε, ποθεινόταται, πολύμορφοι,
πάσης παιδείης αρετήν γεννώσαι άμεμπτον
θρέπτειραι ψυχής, διανοίας ορθοδότειραι,
και νόου ευδυνάτοιο καθηγήτειραι άνασσαι,
αι τελετάς θνητοίς ανεδείξατε μυστιπολεύτους,
Κλειώ τ΄ Ευτέρπη τε Θάλειά τε Μελπομένη τε,
Τερψιχόρη τ΄ Ερατώ τε Πολύμνιά τ΄ Ουρανίη τε,
Καλλιόπη συν μητρί και ευδυνάτηι θεάι αγνήι.
Αλλά μόλοιτε, θεαί, μύσταις, πολυποίκιλοι, αγναί,
εύκλειαν ζήλόν τ΄ ερατόν πολύυμνον άγουσαι.-

Κείμενο απόδοσης στην νεοελληνική
Τα Ορφικά – Ιωάννου Δ. Πασσά

Κ.Ψ.
Σ.Στ. Προμηθέας
19 Νοεμβρίου 2014

(Ο Σκωτικός Τεκτονισμός πρεσβεύει την απόλυτη ελευθερία συνείδησης, σκέψης, έκφρασης. Έτσι, κάθε αναρτώμενο κείμενο συνιστά απόλυτα προσωπική έκφραση του συντάκτη του, δίχως οποιαδήποτε σχετική θέση του Τεκτονικού σώματος).

Το βρήκατε ενδιαφέρον; Μοιραστείτε το...

Facebook
Twitter
LinkedIn
Pinterest
Email
Εκτύπωση

Αφήστε ένα Σχόλιο

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Scroll to Top